Tekst: Asha Narain
Beeld: Hilbert Krane
‘Integriteit zou een kompas moeten zijn, geen dwangbuis.’ Met deze uitspraak zet prof. dr. Zeger van der Wal direct de toon. Als bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Leiden en expert op het gebied van integriteit en publiek leiderschap, ziet hij hoe organisaties steeds vaker worstelen met het begrip integriteit. In plaats van een moreel kompas dat professionals helpt navigeren, is het verworden tot een juridisch en politiek mijnenveld.
‘We hebben de neiging gekregen om integriteit overal bij te halen,’ zegt Zeger van der Wal, ‘met als gevolg dat het begrip aan kracht inboet. Soms is een integriteitskwestie glashelder – denk aan fraude of belangenverstrengeling. Maar steeds vaker wordt het woord gebruikt in situaties waar het niet thuishoort.’
Tijdens de masterclass Integriteit, hoezo? op 18 september in Papendal zal Van der Wal samen met deelnemers verkennen hoe organisaties en leidinggevenden beter kunnen omgaan met integriteitsvraagstukken. Hij pleit voor meer nuance, minder kramp en vooral een sterker leiderschap dat het gesprek niet uit de weg gaat.
Van richtbegrip naar grensbegrip
‘Integriteit was ooit een richtbegrip: een positieve leidraad voor hoe we werken en samenwerken,’ stelt Van der Wal. ‘Tegenwoordig dreigt het een grensbegrip te worden: een term die vooral wordt gebruikt om grenzen te markeren en overtredingen aan te wijzen.’ Dit heeft grote gevolgen voor de werksfeer in organisaties. ‘Mensen worden kopschuw, durven minder en gaan eerder de confrontatie uit de weg. Want voor je het weet, ben je “niet integer”.’
Van der Wal spreekt in dit verband over ‘integritisme’: het doorslaan van integriteitsdenken waardoor organisaties vastlopen in regels en procedures. ‘Gedragscodes gaan soms zo ver dat een ambtenaar in zijn vrije tijd nauwelijks nog iets kan doen zonder dat het als een risico wordt gezien. Dan vraag ik me af: is dat nog in het belang van goed bestuur, of schieten we onszelf hiermee in de voet?’
Begrenzen, maar met verstand
Volgens Van der Wal ligt hier een belangrijke verantwoordelijkheid voor leidinggevenden. ‘Leiderschap gaat niet alleen over regels handhaven, maar ook over het aanvoelen van de context. Wanneer is een harde grens nodig en wanneer is een gesprek voldoende? Wie die balans niet weet te vinden, komt in een kramp terecht waarin elke kwestie direct gejuridiseerd wordt.’
Hij geeft een voorbeeld: ‘Een medewerker krijgt te horen dat hij niet goed functioneert. Hij ervaart dit als onveilig en kaart het aan als een integriteitskwestie. Wat doet de leidinggevende? Gaat hij mee in die terminologie en start hij een formeel traject, of benoemt hij dat dit een lastige, maar noodzakelijke dialoog is binnen de werkomgeving? En dat de typering “onprettig” wellicht meer op zijn plaats is dan “onveilig”. Die keuzes en taal maken een wereld van verschil.’
Grijstinten mogen er zijn
‘We leven in een tijd waarin de roep om moreel leiderschap en zuiverheid groot is. Dat is begrijpelijk, maar het gevaar is dat we de menselijke maat verliezen,’ zegt Van der Wal. Hij ziet in de praktijk dat organisaties moeite hebben met het erkennen van grijstinten, terwijl die er nu eenmaal zijn. ‘Neem een bestuurder die in de ogen van sommigen over grenzen gaat, maar tegelijkertijd veel voor elkaar krijgt. Moeten we hem dan enkel beoordelen op zijn integriteit, of telt zijn effectiviteit ook mee?’
Volgens Van der Wal is dit spanningsveld fundamenteel voor politiek en bestuur. ‘Sommige mensen vinden dat een bestuurder vooral een voorbeeldfunctie moet hebben. Anderen kijken juist naar wat iemand voor elkaar krijgt. Dat merk ik ook bij mijn studenten: de ene helft kiest voor zuiverheid, de andere voor resultaat.’
Deze dynamiek speelt ook op ambtelijk niveau. ‘Wat doe je als je drie keer hebt geadviseerd om afslag A te nemen, maar de wethouder kiest toch voor B? Dat is het vak. Ambtenaren moeten soms werken aan beleid waar ze persoonlijk niet achter staan. Dat vraagt veerkracht en professionaliteit.’
Een nieuwe kijk op integriteit
De masterclass op 18 september biedt deelnemers een dieper inzicht in de manier waarop integriteit in de praktijk functioneert. ‘We gaan voorbij de regels en kijken naar de menselijke en bestuurlijke kant van integriteit,’ zegt Van der Wal. ‘Welke dilemma’s kom je tegen? Hoe zorg je ervoor dat het gesprek over integriteit constructief blijft en niet verlammend werkt? Hoe voorkom je dat je in de valkuil van integritisme stapt?’
Hij belooft een interactieve dag waarin deelnemers niet alleen luisteren, maar vooral ook zelf nadenken en discussiëren. ‘Na deze masterclass sta je steviger in je schoenen. Je kunt met meer zelfvertrouwen het gesprek aangaan en voelt je minder handelingsverlegen in lastige situaties. Dat is waar het om draait: niet méér regels, maar beter leiderschap.’
Aanmelden voor de masterclass Integriteit, hoezo? kan hier.
