Erik Pool is programmadirecteur Dialoog en Ethiek ten behoeve van ambtelijk vakmanschap bij de rijksoverheid. Mark Frequin is voormalig topambtenaar, auteur van het boek Tegenspraak graag en hoofddocent van de masterclass Samenspraak en Tegenspraak van de onlangs opgerichte Publiek Denken Academie. Voor Publiek Denken hielden beiden hun app-wisseling over tegenspraak bij.
Mark Frequin:
Beste Erik, Kern van het functioneren als ambtenaar is volgens mij dat je kennis en ervaring inbrengt voor de politieke besluitvorming. Je wordt geacht jouw kennis en ervaring in te brengen, ook al kan dat betekenen dat een bestuurder dat niet leuk vindt. Deel jij die opvatting? Het is een vorm van loyaliteit dat je die kennis en ervaring inbrengt. Dat maakt tegenspraak essentieel voor het ambtelijk vak. Tegenspraak is volgens mij per definitie loyaal. Loyale tegenspraak is dan toch “dubbelop”? Het kan wel lastig zijn om tegen te spreken, zeker als het een politiek bestuurder niet goed uitkomt. Kun je daar tegen grenzen van mogelijkheden aanlopen? Mogelijk ethische grenzen? Welke kunnen dat zijn?
Wat mij ook bezighoudt, is of ambtenaren voldoende geschoold zijn om goed te kunnen tegenspreken. Het vraagt vakmanschap om zo tegen te spreken dat je niet jouw kennis en ervaring verstopt en tegelijk verbinding hebt en houdt met de politiek bestuurder. Daar mag meer aandacht in opleidingen aan worden gegeven. Mijn ervaring is overigens dat de gevoelsgrens voor tegenspraak niet alleen van een bestuurder kan komen maar ook van de ambtenaar zelf. Vaak willen wij niet worden gezien als dwarsligger en lastig. Liever worden wij gezien als coöperatief en een goede teamspeler. Tegenspraak is cruciaal en tegelijk moeilijk. Zeker als bijna voor alles openbaarheid geldt bij de adviezen die worden gegeven. Met tegenspraak-groet, Mark
Erik Pool:
Mark, goede man, Je raakt onmiddellijk allerlei thema’s die om reactie vragen. Ja, ambtenaren maken met hun vakmanschap politieke besluiten mogelijk en uitvoerbaar. Dit werk, in dienst van de rechtsstaat, maakt het land bestuurbaar. Loyaliteit aan dit systeem, met oog voor wat burgers nodig hebben, is wat ambtenaren drijft. Dus ook in de tegenspraak. Met loyaliteit erbij wordt het hele fenomeen verdacht. Weg ermee. Eens. Herinner jij je nog de zes nobele motieven voor tegenspraak uit mijn Macht en moed-boek? Tegenspraak is nobel als je de leider wilt behoeden voor blinde vlekken, het gemeenschapsbelang vooropstelt of niet kunt zwijgen uit gewetensnood. Nobel is het ook als je tunneldenken bestrijdt, een zwaar gemoed met ironie verluchtigt of vecht voor de waarheid. In onze dialogen zien we deze motieven aan het werk.
Natuurlijk lopen ambtenaren tegen grenzen aan. Maar het lijkt erop dat de grens allereerst in de eigen hoofden zit. Zie jij ook dat er uit vrees voor een boze bestuurder strategisch gedrag en zelfcensuur wordt ontwikkeld? Dat de loyaliteitseis te veel meegaandheid heeft gebaard? De meest heftige bezwaren worden soms verpakt in een kritische vraag, en dat was het dan. Dat is geen tegendruk bieden maar duiken voor verantwoordelijkheid.
Begrijp jij hoe dat werkt? Je hebt gelijk dat je in verbinding moet blijven. Ga geen armpje drukken. Baseer je koppigheid op de ambitie om goed bestuur te bevorderen en schroom niet de bestuurder daarmee te confronteren. Het punt is wel dat de tegenspreker het in z’n uppie niet redt. Ambtelijke diensten moeten zich collectief mobiliseren en zichzelf een onbuigzame rechtsstatelijke ruggengraat geven. Is dat nu meer nodig dan vroeger? Als de opleiding van ambtenaren dat oplevert, ben ik voor. Maar leren doen mensen vooral midden in de werkpraktijk. Als ze op de werkvloer zelfbewustzijn, rechtsstatelijk gedrag en vrijmoedig spreken moeten ontwikkelen, moeten ambtelijke diensten lerende organisaties worden. Dan moet de angst eruit. En de discriminatie. En grensoverschrijdend gedrag. Leren kan niet in onveiligheid. Kunnen overheidsorganisaties zichzelf veilig maken? Willen politiek-bestuurders meehelpen? Zijn ze daar niet toe verplicht? Met loyale scherpte, Erik
Over loyaliteit van ambtenaren is recent veel te doen. Vooral als groepen ambtenaren zich kritisch ‘buiten’ uitspreken over (gebrek aan) bestuurlijk handelen van het kabinet of van colleges van B&W. Over het belang van samenspraak en tegenspraak, over mogelijke dilemma’s en vraagstukken, over de wijze van tegenspreken en over het politiek-ambtelijk samenspel gaat het in de masterclass 'Samenspraak en tegenspraak: Samen sterker in besluitvorming en beleid.' Schrijf je nu in!
*Dit is het eerste deel van een artikel uit de Publiek Denken special: Loyale Tegenspraak Lees hier verder