Tekst Maurits van den Toorn
Beeld Hilbert Krane
Veeleisende omgeving, veelzijdige ambtenaar? is een onderzoek naar ambtelijk vakmanschap. Onderzoekers Toon Kerkhoff (Universiteit Leiden) en Zeger van der Wal (CAOP, Universiteit Leiden) hebben voor het eerst zo’n 3700 ambtenaren bij alle ministeries en bij enkele uitvoeringsorganisaties (Belastingdienst, DJI en Rijkswaterstaat) gevraagd wat dat vakmanschap volgens hen inhoudt, welke factoren dat vakmanschap onder druk zetten en hoe er in organisaties met vakmanschap wordt omgegaan. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen leidinggevenden en medewerkers en tussen de vier afzonderlijke gangbare sectoren (beleid, uitvoering, bedrijfsvoering en toezicht).
Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en in samenwerking met Stichting CAOP en het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden. ‘Het onderwerp ambtelijk vakmanschap staat volop in de belangstelling. Dat lijkt iets nieuws, maar dat is het niet,’ vertelt onderzoeker Toon Kerkhoff. ‘De discussies gaan met pieken en dalen, maar al in de negentiende eeuw werd erover gesproken hoe de ambtenaar zich moet gedragen en welk vakmanschap daarvoor nodig is.’ De grote aandacht nu komt onder andere door de veranderende ideeën over de relatie tussen staat en burger. De burger heeft meer zicht op wat er gebeurt en weet en wil veel meer dan vroeger; de ambtenaar moet daarin meegaan, omgang met de samenleving wordt onderdeel van het vakmanschap. Dat betekent dat ambtenaren hun werk anders moeten doen. Ook de omgang met private partijen die publieke taken uitvoeren en digitalisering zijn factoren daarbij. Alle aandacht voor ambtelijk vakmanschap richt zich zodoende feitelijk op eenzelfde vraag: hoe kan een effectieve, efficiënte, integere en rechtmatige overheid tot stand worden gebracht door het ambtelijke apparaat in de context van een alsmaar veranderende sociale, economische en politieke omgeving?
Data
In het onderzoek is voor het eerst door middel van een grootschalige kwantitatieve survey onder ambtenaren zelf gekeken naar wat ze vinden over vakmanschap en welke druk ze in hun werk ervaren, op alle ministeries, op verschillende schaalniveaus, en bij uitvoeringsorganisaties. Het onderzoek bevestigt soms zaken die onder ambtenaren al bekend waren of op z’n minst werden vermoed, maar die vermoedens zijn nu te onderbouwen met data. Een voorbeeld van zo’n vermoeden is dat leidinggevenden en medewerkers heel anders tegen vakmanschap aankijken. Zeger van der Wal: ‘Medewerkers zijn bijvoorbeeld kritischer dan leidinggevenden over de mogelijkheid om tegenspraak te geven. Ze voelen op zichzelf wel de ruimte om zich uit te spreken, maar hebben vrij massaal het idee dat er uiteindelijk door de leiding niets mee wordt gedaan. Leidinggevenden zijn hier positiever over, dat is een duidelijke perceptiekloof.’ En dat terwijl tegenspraak door 90 procent van alle ambtenaren als een belangrijke vaardigheid wordt gezien. Kerkhoff: ‘Het is winst dat iedereen dit zo ziet, ook in de uitvoering. Daarentegen is de perceptie dat er niets mee wordt gedaan potentieel risicovol. Daardoor dreigen mensen geen tegenspraak meer te geven en zien ze het op termijn mogelijk niet meer als onderdeel van hun vakmanschap’. Van der Wal: ‘Het recente zogeheten ambtelijk activisme is mogelijk in dit licht te verklaren. Nederlandse ambtenaren zoeken niet zomaar de media of het protest. Daar is intern dan mogelijk een proces aan voorafgegaan waarbij men het gevoel heeft niet gehoord te zijn of onvoldoende serieus te zijn genomen.’ Kerkhoff: ‘Het is dan ook heel belangrijk dat leidinggevenden iets met dit signaal doen en oprecht laten zien dat tegenspraak gewaardeerd wordt en ook impact kan hebben.’
‘Periodieke training voor alle ambtenaren is een goede zaak’
Verrassingen
Het onderzoek leverde ook een paar verrassingen op, zoals de lage scores op het thema ‘diversiteit en inclusie’ als onderdeel van ambtelijk vakmanschap. Kerkhoff: ‘Dat hadden we in het huidige tijdsgewricht niet verwacht. De bevindingen kunnen vooralsnog twee kanten op. Ofwel mensen vinden het zo vanzelfsprekend dat het geen issue is, ofwel ze vinden het niet belangrijk. Onder leidinggevenden en bij bedrijfsvoering speelt het thema overigens wel een grotere rol.’ Van der Wal: ‘Dit is typisch een van de uitkomsten waarbij aanvullend kwalitatief onderzoek vereist is om resultaten nog beter te kunnen duiden. Daar zijn we inmiddels ook plannen voor aan het maken.’ Een andere opvallende bevinding is dat ambtenaren nog steeds heel erg naar binnen gericht lijken te zijn. Relaties met burgers, private partijen en belangengroepen zijn minder van invloed op hun ambtelijk vakmanschap dan interne thema’s als werkdruk, meer met minder doen en politieke onvoorspelbaarheid. Ook onderwerpen die kwalitatieve gesprekken en nadere analyse verdienen.
Opfriscursussen
Kerkhoff: ‘Naast verschillen tussen leidinggevenden en medewerkers is een andere essentiële bevinding dat we ook een verschil zien tussen de domeinen. Niet onlogisch: bij verschillende taken passen nu eenmaal ook verschillende opvattingen over wat belangrijk is. Een voorbeeld is inspectie en toezicht. Het onderzoek laat duidelijk zien dat de vaardigheid “onderhandelen” daar niet erg belangrijk wordt gevonden. Maatschappelijke en politieke gevoeligheid juist weer wel.’ Van der Wal: ‘We kunnen nu ook empi-risch staven dat één idee van ambtelijk vakmanschap niet bestaat, het is een variabel en contextueel concept. Dat moet in discussies en oplossingen veel meer worden meegenomen, bijvoorbeeld in de door het kabinet onlangs aangekondigde “opfriscursussen”. Verschillende typen ambtenaren hebben een verschillend aanbod nodig en ook op verschillende vlakken aandacht.’
*Dit is het eerste deel van een artikel uit de Publiek Denken special: Loyale Tegenspraak Lees hier verder
Ambtelijk vakmanschap, tegenspraak en activisme. Thema’s die vrijwel dagelijks onderwerp van gesprek zijn in de media en aan de bestuurstafels van overheidsorganisaties. Van de Koning tot de premier en prominente Kamerleden: uit alle lagen van ons staatsbestel klinkt inmiddels ook de roep om een structureel opleidingsaanbod voor het ontwikkelen en aanscherpen van het vakmanschap van ambtenaren. Wilt u uw ambtelijk vakmanschap naar een hoger niveau tillen en bijdragen aan een toekomstbestendige overheid? Schrijf u dan nu in voor de leergang ‘Ambtelijk vakmanschap, excellent ambtenaarschap kun je leren!’