De burger raakt verder achterop bij de digitalisering van de overheid: er dreigt een toenemende disbalans tussen de digitale democratie en democratisch burgerschap. De oplossing ligt in overzichtelijke en voor burgers begrijpelijke informatie over het democratische proces van bestuur, beleid, besluitvorming en wetgeving. Maar de weg erheen blijkt lang en moeizaam.
Digitaliserende overheden die steeds meer data verzamelen via smart cities en beslissingen nemen met algoritmen; politici die campagne voeren via sociale media waar verhitte en gepolariseerde ‘discussies’ tussen burgers plaatsvinden op basis van echt en nepnieuws; afgekalfde lokale media en journalistiek: een opeenstapeling aan ontwikkelingen die het steeds lastiger maken voor burgers om hun bestuurders en volksvertegenwoordigers te controleren.
Hoeveel moties heeft de politicus waar ik op stemde ingediend en wat gebeurde daar mee in de raad of in het parlement? Hoe heeft hij of zij gestemd in het debat over de klimaatwet of was zij bij het debat niet aanwezig? Is de verdeling van duurzaamheidssubsidies onder burgers in overeenstemming met de voorwaarden die de politici hebben gesteld als de beoordeling van de aanvragen straks door computers gedaan wordt? Dit is zomaar een greep uit de vragen die burgers kunnen hebben over hun volksvertegenwoordigers, zeker als er nieuwe verkiezingen aankomen.
Wie in Nederland antwoord wil krijgen op deze vragen moet heel goed zoeken, eindeloos veel documenten uitpluizen en zal dan nog vaak geen antwoord vinden. Hoe anders werkt het in landen als Australië waar deze informatie overzichtelijk terug te vinden is op de website They Vote For You (https://theyvoteforyou.org.au/) of landen als Zweden en Denemarken waar inmiddels verschillende datasets beschikbaar zijn over het gehele nationale besluitvormingsproces. Deze gegevens kunnen door burgers, journalisten en onderzoekers met computers worden geanalyseerd (https://dk.okfn.org/).
Meer pilotprojecten
In Nederland is meer dan tien jaar lang geëxperimenteerd met het open en transparant maken van het werk van de overheid en de volksvertegenwoordiging via initiatieven als Watstemtmijnraad, StemmenTracker, Watstemthetparlement en Statengeneraaldigitaal. Al deze initiatieven stierven een stille dood of leiden een sluimerend bestaan. Was er onvoldoende belangstelling voor de informatie en is daarom besloten de kostbare dataverzameling te stoppen? Of vonden de bestuurders en volksvertegenwoordigers het prettiger om niet direct met de billen bloot te hoeven?
Vanaf dit jaar moet daar verandering in gaan komen met het Actieplan Open Overheid 2018-2020. Via vier actielijnen wordt op meerdere fronten gewerkt aan het open maken van de overheid: de besluitvorming bij gemeenten en provincies, de financiën van lokale politieke partijen, het open parlement, een Wet openbaarheid bestuur en open algoritmen. Positief is dat daarbij aansluiting gezocht wordt bij de internationale Open State Foundation, waar landen onderling ervaring uitwisselen (https://www.open-overheid.nl/ actieplan-open-overheid-2018-2020/) Het Actieplan kenmerkt zich nog steeds door experimenten, pilots en app-challenges (= wedstrijden waarbij ontwikkelaars en burgers uitgedaagd worden om toepassingen te ontwikkelen, bijvoorbeeld in de vorm van een webstrijd). Acties worden verdeeld en wisselend belegd, soms bij clubjes buiten de overheid zoals Open State Foundation en ProDemos of een landelijk Leer- en Expertisepunt met als risico dat ze niet verankeren in de alledaagse werkwijze door alle lagen van de overheid heen. Er bestaat nog steeds een risico op versnippering over vele websites en apps, een gebrekkige uitwisselbaarheid door beperkt gebruik van standaarden. Zo is informatie over verkiezingen versnipperd over gemeenten, provincies en de Kiesraad. Een nationale autoriteit ontbreekt.
Vraaggestuurde inzichten
De acties van het Actieplan zijn pas een eerste stap op weg naar een inherent open en transparante digitale democratie. In de eerste stap worden documenten, data en algoritmen die gebruikt worden bij de beleidsontwikkeling en de besluitvorming, openbaar gemaakt op een uniforme gestandaardiseerde manier. Zo kunnen gegevens gemakkelijker worden geanalyseerd en vergeleken. Wanneer dit is gerealiseerd, kan een belangrijke tweede stap gezet worden: het ontwikkelen van gebruiksvriendelijke toepassingen op basis van de data. Dit kan in principe door iedereen gedaan worden: door journalisten, nieuwsmedia, onderzoekers, tech-bedrijven, overheden en burgers.
Zo ontwikkelt Google in Zweden een applicatie waarmee burgers een individueel overzicht kunnen krijgen met automatisch gegenereerde samenvattingen met tekst en grafieken. Burgers kunnen tevens aangeven over welke onderwerpen of personen ze meldingen (notificaties) willen ontvangen. Dit soort toepassingen kan snel en gemakkelijk wereldwijd worden uitgerold als meer landen net zo ver zijn als Zweden, Denemarken en Australië.
Als vervolgens journalisten van nieuwsmedia, onderzoekers en burgers het voorbeeld van Google gaan volgen, kan een gereedschapskist aan digitale toepassingen ontstaan waarmee burgers inzicht kunnen krijgen in het functioneren van hun democratie, gerichter kunnen stemmen en waarmee ze hun bestuurders en volksvertegenwoordigers ter verantwoording kunnen roepen. De data kunnen ook een platform zijn op basis waarvan burgers participeren of directe inbreng krijgen in het beleidsproces.
Het is hierbij belangrijk dat er niet alleen overzichten en inzichten gecreëerd worden vanuit het aanbod van informatie, die vaak de logica van de overheid volgt. Er zijn inzichten nodig vanuit de behoefte en de belevingswereld van burgers en vanuit een kritische controlerende en geïnformeerde blik van journalisten en wetenschappers. Die willen misschien weten hoeveel gesprekken een bestuurder of politicus gevoerd heeft met bedrijven en lobbyisten. Het is ook belangrijk dat de broncode van gebruikte algoritmes niet alleen openbaar is maar dat er door onderzoekers, journalisten en burgers mee ‘gespeeld’ kan worden om zo de algoritmes te testen op hun aannames en voorkeuren.
Zodoende krijgt de slimme digitale overheid stapsgewijs een slimme digitale verantwoording en kan de burger zijn ‘digitale burgerschap’ echt beter gaan invullen. Vele, slimme ogen dwingen. Wees tot die tijd nog kritisch op wat uw bestuurders en politici u zeggen dat ze hebben gedaan en wat ze daadwerkelijk hebben bereikt.