Goed voorbeeld doet goed volgen

‘Als er iets misgaat,’ zegt Merlijn Ballieux, ‘denk bijvoorbeeld aan het grensoverschrijdend gedrag bij de politie of bij de toeslagenaffaire, dan is de reflex vaak: we hebben ander gedrag nodig om het incident in de toekomst te voorkomen. We zetten bijvoorbeeld een programma op, maken een nieuwe code, sturen mensen naar trainingen, organiseren roadshows en dan nemen we aan dat medewerkers hun gedrag aanpassen. Rond de toeslagenaffaire was bijvoorbeeld een van de conclusies dat er te weinig ruimte was voor interne tegenspraak: ambtenaren moesten meer lef tonen om tegenwicht te bieden aan politieke en interne druk. Dit gewenste gedrag kun je maar voor een beperkt deel beïnvloeden door direct op gedrag te sturen en de context waarin het ongewenste gedrag plaatsvindt te negeren. Context stuurt gedrag. Dus als je van ambtenaren loyale tegenspraak wilt, moet je een omgeving scheppen waarin ze gewend zijn om tegenspraak te geven.’

Mensen zijn zich vaak onvoldoende bewust van de kracht van de omgeving, ziet Ballieux. ‘Ik heb bij verschillende grote opgaven als een vlieg op de muur mogen meekijken bij vergaderingen, waarin vanuit meerdere ministeries ambtenaren moeten samenwerken. Op een gegeven moment, tijdens de coronapandemie, was er een digitaal overleg met een groep topambtenaren. De sfeer was heel ontspannen, open en reflectief. Ze waren informeel gekleed en er was ruimte voor kwetsbaarheid. Na dit succesvolle overleg wilden ze ook een keer fysiek bij elkaar zitten, want dan zou de reflectie nog beter zijn, was het idee. Maar daar kwamen ze allemaal in pak (harnas), omgeven met assistenten in een grote chique overlegruimte. Weg zelfreflectie, niks openheid, vooral aangepast gedrag. En daar realiseerde ik mij hoe krachtig de invloed van de setting was, omgeving doet er dus toe.’