Een kind opsluiten bij moeilijk gedrag is een ingrijpende maatregel. Een uiterste maatregel. Toch komen in Nederland jaarlijks zo’n tweeduizend kinderen en jongeren terecht bij de gesloten jeugdhulp. Dat moet anders, stelt onderzoeker Maria de Jong-De Kruijf. ‘Na een half jaar raken ze helemaal murw.’
Sinds 2008 mag de overheid kinderen in Nederland onder voorwaarden hun vrijheid ontnemen met als doel ze op te voeden en te beschermen. Dat is geregeld in de Jeugdwet. Dat er sindsdien een wijdverbreide praktijk is ontstaan om kinderen op te sluiten bij moeilijk gedrag, heeft te maken met een gebrek aan passende en realistische alternatieven. Zowel in de kinder- en jeugdpsychiatrie, gespecialiseerde pleegzorg en andere vormen van jeugdbescherming en jeugdhulp.
Advocaat Maria de Jong-De Kruijf deed onderzoek naar de gesloten jeugdzorg, waarop ze afgelopen maart promoveerde aan de Universiteit Leiden. Om de huidige gesloten jeugdhulp beter te leren begrijpen dook ze eerst in tweehonderd jaar geschiedenis. Daarnaast analyseerde ze 586 rechterlijke uitspraken uit de periode tussen 2008 en 2017, legde deze langs de lat van mensen- en kinderrechten en interviewde 23 jongeren in gesloten instellingen. Waarom denken ze zelf vast te zitten en hoe kijken ze naar hoe het proces is gegaan?
Ze ontdekte dat de Wet gesloten jeugdzorg eigenlijk heel erg ad hoc is opgezet. ‘Er speelden rond 2007 allerlei incidenten, zoals meisjes die op dezelfde gesloten afdeling bleken te zitten als hun loverboys,’ vertelt De Jong-De Kruijf. ‘Kinderen met opvoedingsproblemen kwamen namelijk in die tijd veelal terecht in dezelfde justitiële jeugdinrichtingen als strafrechtelijk geplaatste jongeren. Met de nieuwe wet werd besloten om civiele en strafrechtelijke groepen jongeren uit elkaar te halen en aparte gesloten jeugdzorginstellingen op te zetten. Die instellingen werden veel meer gebruikt dan verwacht.’
Drugs- en mensenhandel
Toch is het sindsdien met eigen gesloten jeugdinstellingen er niet beter op geworden voor de kinderen daar. ‘De isolatie die kinderen ondergaan bij gesloten plaatsing is enorm,’ vertelt De Jong-De Kruijf. ‘Als het langer duurt dan een half jaar gaat het ze tegenwerken, dan raken ze helemaal murw. Het is hartverscheurend om te zien hoe erg sommige kinderen eraan toe zijn. Voor 120.000 euro per kind per jaar is het zo zonde dat ze niet beter worden behandeld. Er zijn daarnaast nog steeds te veel incidenten, zoals drugs- en mensenhandel. Dat is wrang want gaat het niet juist om de veiligheid van kinderen?’
Het is dan ook volgens De Jong-De Kruijf belangrijk om ze eerder dan na een half jaar door te plaatsen naar een goede plek. Maar dat is precies waar het systeem vastloopt. ‘Eigenlijk loopt het spaak sinds de komst van de Jeugdwet in 2015. Met de decentralisatie is er flink bezuinigd in de jeugdzorg, niet op gesloten plaatsen maar juist op open plaatsen voor pleegzorg. Zo had de gemeente Amersfoort bijvoorbeeld voor 2015 nog twintig open plaatsen, maar na dat jaar nog maar acht.’
Daarom staan kinderrechters ook vaak met hun rug tegen de muur, zo stelt De Jong-De Kruijf. Ook al willen ze liever geen uitspraak voor gesloten jeugdhulp. Het is immers nog altijd beter dan de jongeren op straat terechtkomen. ‘Het is ook lastig,’ geeft ze toe. ‘Welk pleeggezin zit te wachten op zulke lastige puberkinderen, die zo ingewikkeld in elkaar zitten dat ze niet naar hun eigen huis kunnen. Dat zou nog wel gaan met goede ambulante hulp, maar ook daar is jammer genoegenorm op bezuinigd.’
Anders
Nu is dan ook het moment dat het anders moet. Gemeenten hebben nu meer geld voor jeugdzorg gekregen van de minister, maar wethouders hebben desondanks een noodsignaal afgegeven voor meer geld om kwetsbare jeugd beter te kunnen helpen. De Jong-De Kruijf: ‘Eind maart is de minister met een veranderplan gekomen, maar dat staat vol verandermanagerstaal. Het is niet duidelijk waar dat naartoe gaat. Ik ben in ieder geval superbenieuwd hoe de wetgevingsprocessen eruit gaan zien en of de aantallen gesloten jongeren echt gaan verminderen.’
Volgens De Jong-De Kruijf is het niet uit te leggen dat er in Nederland zoveel kinderen in gesloten hulpinstellingen zitten, zelfs jonger dan 12 jaar. ‘Door ze vast te zetten en zo te proberen hun gedrag te veranderen, ontneem je kinderen zo’n fundamenteel recht op vrijheid. Hun lastige gedrag is toch ook vaak een schreeuw om hulp.’
Verandering vraagt geen kleine en gemakkelijke oplossingen, aldus de onderzoeker. ‘Je hebt goed en toegewijd personeel nodig maar als het systeem hapert, raakt ook dit personeel vermoeid. Er is dan ook een hoog verloop bij de instellingen. De minister moet opnieuw de regierol pakken voor deze groep. Voor gemeenten is het gewoon heel lastig. Als je in een kleine gemeente één jongere in gesloten jeugdzorg laat plaatsen, is meteen het hele budget voor het jaar op.’
Halveren
Zelf stelt De Jong-De Kruijf voor om het aantal plekken in de gesloten jeugdhulp te halveren. Ook moet in de wet volgens haar worden geregeld dat een machtiging gesloten jeugdhulp slechts voor de duur van een half jaar kan worden opgelegd. Voor eventuele verlenging is rechtelijke toetsing noodzakelijk. De Jong-De Kruijf: ‘Verder vind ik dat kinderrechters meer vrijheid moeten krijgen. Op dit moment kunnen ze een verzoek om een plaatsing in gesloten jeugdhulp afwijzen of voor kortere duur toewijzen. Wat mij betreft moet een kinderrechter ook kunnen kiezen uit een ‘open’ uithuisplaatsing of een plaatsing in de jeugd-ggz. Daarnaast moeten we meer gaan denken in alternatieven, echt aanbod creëren waar de jongeren centraal staan. Gezinshuizen en specialistische pleegouders zijn hard nodig. Hier ligt volgens mij de toekomst, om kwetsbare kinderen toch de kans te geven om enigszins mee te draaien in de maatschappij. Want dat doen ze niet in de gesloten jeugdhulp.’
Kinderen horen niet thuis in een inrichting. Opvoeding is in eerste instantie de taak van de ouder(s). In de huidige ingewikkelde samenleving moet kinderen een rustige leefomgeving geboden worden. De band tussen ouders en hun kinderen moet door de overheid worden gerespecteerd.
Maar in het neoliberale denkpatroon, dat al sedert tientallen jaren een negatief stempel heeft gedrukt op onze samenleving, moeten beide ouders werken voor de kost en is er zelfs een gesubsidieerde kinderopvangregeling voor in het leven geroepen.
Dit fraudegevoelige stelsel heeft al heel wat narigheid veroorzaakt. Denk alleen maar aan de toeslagen die onterecht gegeven werden en later door de ouders moesten worden terugbetaald. En aan de vele miljoenen waarmee malafide opvanginstellingen aan de haal zijn gegaan.
De oplossing is vrij voor de hand liggend: Voer een voldoende hoog Universeel Basisinkomen (UBI) in, zodat ouders met kinderen niet worden genoodzaakt om allebei fulltime betaalde arbeid te verrichten. Niet allen betaalde arbeid biedt voldoening in het leven. Dat geldt ook voor het opvoeden van je kinderen.