Tekst Valentina Kok
Beeld Aad Goudappel
Hoever mag een ambtenaar gaan in het uiten van kritiek? Waar ligt de grens tussen loyale tegenspraak en activisme? Het recente onderzoek van Valentina Kok – waarmee ze haar bachelor bestuurskunde aan de Universiteit Leiden afrondde – werpt licht op de afwegingen die ambtenaren maken wanneer ze kritisch willen zijn op het beleid dat ze geacht worden uit te voeren.
Tegenspraak wordt door veel ambtenaren beschouwd als een essentieel onderdeel van hun functie. Uit de interviews in het onderzoek blijkt dat ambtenaren vaak handelen vanuit een diepgeworteld rechtvaardigheidsgevoel en hun verantwoordelijkheid naar de samenleving. Ze zien het signaleren van problemen niet alleen als een morele plicht, maar ook als een manier om beleid te verbeteren. ‘Als ik zie dat iets in de praktijk anders uitpakt dan bedoeld, voel ik de verantwoordelijkheid om dit aan te kaarten, ’ aldus een van de respondenten.
Toch ervaren ambtenaren tal van barrières bij het uiten van kritiek. Hiërarchische structuren, bureaucratische lagen en een gebrek aan open dialoog maken het moeilijk om binnen de organisatie tot verandering te komen. Dit gebrek aan respons kan ervoor zorgen dat ambtenaren gefrustreerd raken en op zoek gaan naar andere manieren om gehoord te worden.
Tegenspraak en activisme
Een van de meest opvallende conclusies uit het onderzoek is: dat wanneer ambtenaren het gevoel hebben dat interne tegenspraak geen effect heeft, sommigen de overstap maken naar activisme. Waar loyale tegenspraak zich afspeelt binnen de organisatie, kiezen activistische ambtenaren voor publieke uitingen, zoals sociale media of deelname aan demonstraties. De belangrijkste drijfveer achter deze verschuiving is een groeiend gevoel van urgentie en onmacht.
Ambtenaren die activisme als noodzakelijk beschouwen, doen dat vaak uit onvrede over de effectiviteit van interne kritiek. ‘Soms voelt het alsof mijn woorden nergens landen,’ zegt een respondent. ‘Dan rest er weinig anders dan extern druk uitoefenen.’ Hoewel deze stap effectief kan zijn in het aanzwengelen van publieke en politieke discussies, brengt het ook risico’s met zich mee. Ambtenaren kunnen hun baan op het spel zetten, sociale spanningen ervaren of zelfs juridische consequenties ondervinden.
*Dit is het eerste deel van een artikel uit de Publiek Denken 56: Generaties in het openbaar bestuur Lees hier verder
