Beeld: Rijksoverheid/Arenda Oomen
Discriminatie binnen de publieke dienstverlening blijft een structureel probleem. De Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme heeft daarom de Discriminatietoets Publieke Dienstverlening ontwikkeld. Dit instrument stelt overheidsorganisaties in staat om proactief risico’s op discriminatie te identificeren en te bestrijden. Afgelopen jaar is de toets in de praktijk getest bij de gemeente Arnhem, de Douane en de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). De resultaten en lessen uit deze proef zijn vastgelegd in de voortgangsrapportage Ervaringen en lessen om discriminatie in publieke dienstverlening te voorkomen en te bestrijden. De staatscommissie overhandigt deze rapportage vandaag aan de minister-president en de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.
Tijdens de proef pasten de gemeente Arnhem, de Douane en DUO de Discriminatietoets toe op hun eigen processen. De gemeente Arnhem onderzocht de mogelijke discriminatoire effecten van haar adresonderzoeken. De Douane analyseerde de selectiecriteria voor passagierscontroles op Schiphol. DUO onderzocht hoe betalingsregelingen worden aangeboden aan mensen met problematische studieschulden. Deze organisaties droegen zo bij aan de verdere ontwikkeling van de toets en aan een structurele aanpak van discriminatie binnen de publieke dienstverlening.
Belang van burgerperspectief
De Discriminatietoets bestaat uit vragen en opdrachten waarmee overheidsorganisaties hun beleid en uitvoering kritisch kunnen beoordelen. Hierbij wordt onder meer gekeken naar de afwegingen die ambtenaren maken bij selecties en wordt gesproken met burgers die mogelijk discriminatie hebben ervaren. Uit de proef blijkt dat het betrekken van deze ervaringsdeskundigen cruciaal is om de impact en knelpunten in de publieke dienstverlening beter te begrijpen.
Volgens Joyce Sylvester, voorzitter van de staatscommissie, is de toets geen eenmalige interventie, maar een middel voor continue verbetering. ‘De resultaten worden vertaald naar een actieplan waarin organisaties vastleggen hoe zij de risico’s op discriminatie aanpakken. Door discriminatie structureel te bestrijden en periodiek te evalueren, werken we aan een eerlijke en rechtvaardige publieke dienstverlening,’ stelt Sylvester. ‘Discriminatie raakt iedereen en heeft ingrijpende gevolgen voor het individuele leven. Het tegengaan ervan moet daarom een hoge prioriteit hebben.’
Diepgewortelde vooronderstellingen
De proef heeft ook inzicht gegeven in de rol van vooronderstellingen en aannames bij besluitvorming binnen overheidsorganisaties. Ambtenaren baseren hun beslissingen vaak op impliciete veronderstellingen over hoe mensen denken en handelen. Deze aannames zijn diep verankerd in de werkcultuur en worden mede beïnvloed door maatschappelijke ontwikkelingen, zoals polariserende politieke uitspraken. Volgens de staatscommissie is discriminatie in de publieke dienstverlening daarom niet alleen een probleem van individuele ambtenaren, maar van de overheid als geheel. Sylvester benadrukt: ‘Ambtenaren handelen vanuit de overtuiging dat zij hun werk zorgvuldig en rechtvaardig doen. Toch kunnen ook goedbedoelde besluiten leiden tot discriminatie, met verstrekkende gevolgen voor burgers.’
Schaalvergroting en toekomstplannen
Nu de proef succesvol is afgerond, zet de staatscommissie zich in voor bredere toepassing van de Discriminatietoets. Het instrument wordt na de zomer toegankelijk voor alle publieke dienstverleners. Daarnaast onderzoekt de staatscommissie hoe de toets kan worden ingezet bij beleidsministeries en in Caribisch Nederland.
Ik vind dat elke overheidsorganisatie die toets moet doen. Maar al te vaak hoor ik mensen zeggen dat ze niet discrimineren – en ik geloof oprecht: echt niet willen discrimineren. Maar al te vaak ben ik er vrij zeker van dat de wijze waarop ze werken, waarop hun organisaties werken, wel institutioneel rascisme in zich hebben. Een toets kan helpen van de blinde vlek een bekende vlek te maken.
Heel goed, deze toets. Maar al te vaak hoor ik uitspraken als `ik discrimineer niet’. Dat die mensen niet willen discrimineren en het zelfs verwerpelijk vinden om te discrimineren, dat geloof ik meteen. In veel gevallen weet ik echter dat de kans groot is dat er sprake is van institutionele discriminatie. Laten we deze toets voor alle publieke organisaties verplicht stellen,