De term zat me meteen al niet lekker. Dat heb je soms. En zo’n gevoel gaat dan niet weg. Wat bedoelde de rijksoverheid nu in stukken die ik op internet las met de term “gedwongen zorgwetten”? Het begrip leek mij – zo geschreven – voor meerdere uitleg vatbaar, maar wat werd bedoeld en was dit dan wel de juiste schrijfwijze?
Ging het om wetten die betrekking hadden op (af)gedwongen zorg, onvrijwillige zorg zogezegd? In de trant van: u bent een gevaar voor de samenleving, u wordt verplicht opgenomen en krijgt gedwongen zorg.’
In dat geval leek mij sprake van gedwongenzorgwetten; je hebt het taalkundig dan immers over een zogenoemde samenstelling. Of ging het om zorgwetten die verplicht zijn? Dat leek me sterk. Wetten zijn – als ze eenmaal door de Tweede Kamer en daarna door de Eerste Kamer zijn aangenomen – immers altijd “verplichte kost voor ons, we hebben er maar aan te voldoen als burgers. Het gedwongen karakter staat op voorhand vast na accordering door het parlement. Het woord “gedwongen” voegt dan weinig zinvols toe.
Samenstelling
Steeds meer bekroop mij het gevoel dat de verantwoordelijke ministeries van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en van Justitie en Veiligheid niet goed over de schrijfwijze hadden nagedacht. Het leek me dat ze het één bedoelden (gedwongen zorg), maar het ander schreven (gedwongen wetten).
Vragen, vragen, vragen.
Eerst maar eens nagegaan wat een samenstelling is en hoe die werkt. Op de website van het taalkundig genootschap Onze Taal lees je: ‘Een samenstelling is een combinatie van woorden die een eenheid vormt. Een samenstelling is daarom één woord. In het Nederlands kun je ontelbaar veel samenstellingen maken. Zo kun je met rug en zak de samenstelling rugzak vormen. Dan kun je verdergaan met rugzaktoerisme en rugzaktoerismebranche, en ook met lichtgewichtrugzak, lichtgewichtrugzakbranche, enz. enz.’
De Nederlandse taal is berucht om de vele regels en de vele uitzonderingen daarop, maar het kan dus ook gewoon rechttoe-rechtaan. Zo liet ik zelf ooit in een dictee voor de directie Sport van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport de ambtenaren het hoofd breken op de schrijfwijze van het woord “vijftigmeterwedstrijdzwembad”. De juiste schrijfwijze van deze samenstelling is – inderdaad – met alle woorden gewoon aan elkaar.
Bij korte samenstellingen gaat dat, zo schrijft Onze Taal verder, meestal goed. Fouten als rug zak en voet bal komen niet zo vaak voor. Maar bij langere woorden, zoals rugzaktoerisme en voetbalinterland, gaat het vaak mis. Veel mensen schrijven (delen van) deze samenstellingen ten onrechte los. Die indruk kreeg ik dus ook bij de term gedwongen zorgwetten.
Twitter
Ik besloot het orakel van Twitter om raad te vragen en plaatste een eenvoudige tweet. Ik vroeg dit natuurlijk voor een vriend…
@gripje
Taalvraagje: @Rijksoverheid hanteert de term gedwongen zorgwetten voor wetten mbt onvrijwillige zorg aan mensen. Is dit inderdaad de juiste schrijfwijze, @onzetaal en andere taalliefhebbers? #ikvraagditvooreenvriend
Twitteraar John Bijl begreep meteen wat ik bedoelde, gaf een oplossing, maar schakelde op zijn beurt via Twitter een eigen hulplijn in:
@johnbijl
Het lijkt me dat ‘gedwongen zorgwetten’ impliceert dat de wetten gedwongen zijn, niet de zorg. ‘Wetten gedwongen zorg’ is dan beter. Wat jij @MartenvdMeulen?
De hulplijn reageerde onmiddellijk:
@MartenvdMeulen
Dit is een bekend geval van ambiguïteit, vergelijkbaar met ‘de oud Fransleraar/de oud-Fransleraar’. Jouw voorstel is minder ambigue John, maar de vraag bij het oorspronkelijke geval is of mensen het echt fout interpreteren, of dat het alleen op papier dubbelzinnig is.
Een andere twitteraar bracht vervolgens een gedachte te berde die ik zelf ook al had:
@BDrexhage
Vroeger loste men dit op met een verbindingsstreepje: gedwongen-zorgwetten. Vond ik wel zo duidelijk, eerlijk gezegd.
Vervolgens mengde zich de hoofdscheidsrechter in taalkwesties in de discussie:
@onzetaal
Dat kan nog steeds, maar ‘gedwongenzorgwetten’ kan ook. In elk geval zorgt een spatie na ‘gedwongen’ voor verkeerde betekenis.
Waarop een andere twitteraar, een oud-departementsambtenaar, het over een geheel andere boeg gooide:
@TheovanIwaarden
Dwangzorg’ lijkt mij duidelijker. @Rijksoverheid heeft hierover een website: dwangindezorg.nl
Dorpsstraat
Vervolgens ontspon zich in de Dorpsstraat van Twitter de volgende discussie:
@MartenvdMeulen
Ik vind de term ‘dwangzorg’ die @TheovanIwaarden hier noemt wat dat betreft beter, maar de naam van de bijbehorende website (dwang in de zorg) is ook weer behoorlijk dubbelzinnig…
@martenvdmeulen
Ik snap het: wetten dwangzorg heeft dezelfde woordvolgorde die jij voorstelt, maar dwangzorgwetten vind ik ook al duidelijker dan ‘gedwongen zorgwetten’.
@johnbijl
O zeker. Scoort wat lager op de Flesch-test, maar daarentegen wel weer hoger bij Wordfeud 😛
@martenvdmeulen
Maar mijn (ietwat binnenvetterige misschien) punt blijft: ‘gedwongen zorgwetten’ is potentieel ambigue (wat me onwenselijk lijkt voor wetten), maar is er een kans dat het ook echt fout wordt geïnterpreteerd? Dat kan ik niet beoordelen 🙂
@johnbijl
Voorkomen is beter dan genezen. Better safe than sorry.
@johnbijl
Het ging me eerst even over de woordvolgorde. Of het nou ‘dwang’, ‘gedwongen’ of ‘onvrijwillig’ moet zijn lijkt me uiteindelijk een politieke keuze.
Een oud-journalist bracht de inmiddels toch wat afgedwaalde Twitter-schapen weer bij de kudde:
@Henkjmueller
Nee, niemand dwingt die zorgwet op, die wetten dwingen iets op.
Verwarring
Het slotwoord in deze Twitterpraat was aan mijn collega bij de Eerste Kamer:
@AnneliesPilon
Mijn autocorrect maakt er steeds ‘borgwetten’ van. Gezien de inhoud wel interessante correctie… #ikbennietdievriend
Borgwetten? Gedwongenzorgborgwetten? Een interessante correctie van de automatische spellingcontrole, zeker, maar hiermee keerde het ongemakkelijke gevoel dat ik gaandeweg de Twitterconversatie nu juist was kwijtgeraakt ineens weer terug. En bleef ik in verwarring achter. Van je vrienden moet je het maar hebben…
*Dit artikel werd geschreven door Gert Riphagen en verscheen oorspronkelijk in Publiek Denken 21: Sociaal domein onder druk. Wilt u meer artikelen lezen? Neem dan nu een gratis abonnement op Publiek Denken.