De coronacrisis moet worden aangewend om blijvende veranderingen teweeg te brengen. Bijvoorbeeld in de schuldhulpverlening, of de mogelijkheden voor mensen met een bijstandsuitkering om te kunnen werken. Hoewel het debat over dit soort vraagstukken de komende tijd flink zal politiseren, is het ook een tijd van ongekende bezinning. Willen we eigenlijk wel terug naar hoe het voorheen was?
Direct na de uitbraak van het coronavirus was alles erop gericht het virus in te dammen. Voor de sociaal-maatschappelijke gevolgen was minder aandacht. Toch zullen die aanzienlijk zijn, met name voor jongeren, zzp’ers en flexwerkers. Om die reden heeft de Tijdelijke Werkgroep Sociale Impact een analyse van die gevolgen gemaakt, die onlangs aan het kabinet is aangeboden.
Het traditionele balspel tussen gemeente en rijksoverheid geeft in de crisis geen pas
Een van de leden van die werkgroep is Micha de Winter, hoogleraar Pedagogiek aan de Universiteit Utrecht. ‘In de coronacrisis volgen ontwikkelingen en inzichten elkaar heel snel op,’ zegt hij. ‘Een kleine twee maanden geleden werd logischerwijs alleen gesproken over de IC-capaciteit en het virus zelf. Er was nog helemaal geen aandacht voor de sociale gevolgen van het virus. Nu begint dat gelukkig wel te komen.’
Behalve De Winter zijn lid van de werkgroep: Femke Halsema (voorzitter en burgemeester van Amsterdam), Paul Depla (burgemeester van Breda), Leonard Geluk (algemeen directeur van de VNG), Kim Putters (directeur van het SCP) en Hans Boutellier (bijzonder hoogleraar en wetenschappelijk adviseur van het Verwey-Jonker Instituut). ‘De coronacrisis treft de meest kwetsbaren het hardst,’ vult Leonard Geluk aan. ‘Eén van de belangrijkste aanbevelingen die wij doen betreft daarom vooral een principiële kwestie: ontferm je over de kwetsbare groepen.’ Dat uit zich in het pleidooi van de werkgroep voor een breed schuldenoffensief. ‘De overheid is vaak één van de grootste schuldeisers, zowel lokaal als nationaal,’ weet Hans Boutellier. ‘Afhankelijk van elke specifieke situatie moeten we kijken of we schulden kunnen opschorten of zelfs kwijtschelden, uiteraard in overleg met betrokkenen. Je ziet dat de pandemie de al bestaande institutionele ongelijkheid, die de afgelopen decennia toch al op een volstrekt onverdedigbaar niveau is gekomen, verder versterkt. Mensen maken zich, geheel terecht, dan ook grote zorgen.’
De werkgroep wil kwetsbare groepen in de samenleving niet alleen directe steun bieden, maar de crisis ook aanwenden om blijvende veranderingen teweeg te brengen. ‘Het zijn hele complexe dossiers, maar er is nu wel ruimte om eindelijke duurzame veranderingen aan te brengen,’ legt Geluk uit. ‘Denk bijvoorbeeld aan het anders vormgeven van de schuldhulpverlening, of het mogelijk maken voor mensen met een bijstandsuitkering om ook te kunnen werken. We moeten kwetsbare groepen eerder bereiken, voorkomen dat ze überhaupt in hevige schulden terechtkomen.’
Gelukkig proef ik bij politici, die ook soms aanwezig waren bij de werkgroep, de wil om meters te maken en blijvende doorbraken te realiseren.’
Lokale coalities
Ondersteuning van kwetsbare groepen kan alleen worden gerealiseerd als de samenwerking tussen overheden en lokale coalities wordt versterkt. ‘In een crisissituatie is samen denken heel erg nodig en zijn de lijnen gelukkig ook korter dan gewoonlijk,’ zegt De Winter. ‘Het traditionele heen en weer spelen van de bal tussen gemeente en rijksoverheid – denk bijvoorbeeld aan de decentralisatie in de jeugdzorg, waarbij gemeenten meer verantwoordelijkheid krijgen maar te weinig middelen, waarna het rijk weer wil ingrijpen – geeft in de crisis geen pas. Nieuwe vormen van samenwerking zijn nodig. De werkgroep zelf is daar een goed voorbeeld van, met burgemeesters, hoogleraren en ministers samen in een denktank.’
Gemeenten hebben snel en adequaat gereageerd op de crisis, die hen van de ene op de andere dag overrompelde, aldus Geluk. ‘Daarbij zoeken ze de grenzen op van wet- en regelgeving. Ze steken hun nek uit, maar moeten zich wel gedekt weten door de rijksoverheid. De crisis stond natuurlijk niet in de begroting. De VNG is daarom in gesprek met het rijk om afspraken te maken over de ontstane tekorten.’
Kracht benutten
Gemeenten moeten die lokale coalities – tussen overheden, burgers, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven – organiseren en faciliteren. ‘Ze hoeven niet zelf de wijk in te gaan om te spreken met burgers,’ legt Boutellier uit. ‘Het gaat vooral om een bepaalde houding, dat je als gemeente organisaties, instituties en professionals samenbrengt en aanstuurt in hun rol om het gesprek aan te gaan met burgers, over wat er nodig is in deze tijd. Nederland is institutioneel bijzonder goed voorzien. Die kracht moeten we benutten.’ ‘Besturen die hebben geïnvesteerd in contacten met sociale organisaties, plukken daar nu de vruchten van,’ vult Geluk aan. ‘Juist door die sociale structuren kunnen gemeentes blijven draaien voor hun mensen.’
Regie voor jongeren
Volgens de werkgroep is het essentieel om mensen te blijven betrekken bij de aanpak van de crisis en bij nieuwe manieren van samenleven. Zoals tijdens de persconferentie door minister-president Mark Rutte van 19 mei jongstleden, waarbij hij een directe oproep aan jongeren deed om met ideeën te komen. Ook sprak hij begin juni in het Catshuis met verschillende jongerenorganisaties.
Bij politici is de wil aanwezig om blijvende doorbraken te realiseren
Dat is een goed begin, want jongeren werden aanvankelijk totaal niet betrokken in het debat over (de aanpak van) het coronavirus, zegt De Winter. ‘In de paniek over de uitbraak van de pandemie is het niet per se goed, maar wel begrijpelijk dat maatregelen vooral top-down zijn genomen. Daarmee voorkom je dat het gierend uit de hand loopt, maar is ook de regie volledig uit de handen van de mensen genomen. Dat geldt in het bijzonder voor jongeren. Het is niet “hun” crisis, zeggen ze, maar ze krijgen wel alle maatregelen over zich heen gestort. Het was handiger geweest als men direct aan het begin de wijken was ingegaan om jongeren mee te nemen in besluitvorming en te bespreken hoe de maatregelen vorm te geven.’
Ook voor jongeren geldt dat de crisis de meest kwetsbaren het hardst treft. ‘De mensen die echt door het ijs zakken, zoals flexwerkers en zzp’ers, zijn vaak jongeren,’ weet De Winter. ‘Een hele generatie loopt het risico een valse start te maken. Vooral voor jongeren en kinderen in achterstandswijken, waar toch al veel problemen zijn, was aanvankelijk te weinig aandacht. Het sluiten van buurthuizen, het kwijtraken van je bijbaantje, eenoudergezinnen, schuldenproblematiek: dat stapelt zich allemaal op. De gemeenschap viel weg, die moeten we nu zo goed en snel mogelijk herstellen.’
Naast financiële ondersteuning en gerichte hulpverlening beveelt de werkgroep daarom aan scholen, verenigingen, vrijetijdsvoorzieningen en de toegankelijkheid van de openbare ruimte zoveel mogelijk normaal te laten functioneren.
Polariserend
Hoe de coronacrisis en met name de sociale gevolgen ervan zich zullen ontwikkelen, is uiteraard nog ongewis. Boutellier is positief gestemd over de veerkracht van de samenleving, maar voorziet tegelijkertijd een aantal toekomstige problemen. ‘Er is een grote neiging om samen de schouders eronder te zetten, zoals we hebben gezien,’ zegt hij. ‘Die samenwerking en veerkracht zie ik als continu en duurzaam. Wel verwacht ik de komende tijd een verdergaande politisering van de problematiek. Want wie gaat de rekening betalen van de afgelopen tijd? Krijgen we een nieuwe, ideologische strijd om schaarste? En in welke mate is men bereid de hoge kosten van de afgelopen tijd te dragen?’
Jongeren zeggen dat het niet hun crisis is
Boutellier verwacht dat politisering van het coronadebat polariserend zal werken. ‘Maar aan de andere kant is dit een ongekend moment van bezinning. De crisis stemt tot nadenken over een aantal uit de hand gelopen zaken, zoals de enorme mobiliteit, de toerismesector, (het gebrek aan) duurzaamheid. Ik kan me niet voorstellen dat de overheid en de private sector zich niet achter de oren krabben en vragen stellen bij ons sterk neoliberale model van consumentisme. Dat valt buiten de blik van onze werkgroep, maar is wel goed om al bij stil te staan: willen we eigenlijk wel terug naar hoe het voor de crisis was?’
‘De aanbevelingen van de werkgroep zijn meer dan een stuk papier,’ zegt Geluk. ‘We willen echt een stap verder komen met onderwerpen waar we al heel lang mee bezig zijn. We moeten het nog verzilveren, maar ik het zie het wel gebeuren dat we blijvende doorbraken realiseren. Het moment daarvoor is nu.’
*Dit artikel werd geschreven door Jelle van der Meulen en verscheen oorspronkelijk in Publiek Denken 21: Sociaal domein onder druk. Wilt u meer artikelen lezen? Neem dan nu een gratis abonnement op Publiek Denken.
Beeld: Hollandse Hoogte