Tijdens de discussie over de Eurobonds hebben politici uit Italië en Spanje zich verbolgen uitgelaten over de starre houding van de Nederlandse minister van Financiën Wopke Hoekstra: de solidariteit was ver te zoeken. Conflicten tussen lidstaten zijn steeds normaler in de Europese Unie (EU). Deze ontwikkeling stemt sommige commentatoren hoopvol, want politieke conflicten zijn een teken van een goed werkende democratie: EU-politiek wordt niet langer gedomineerd door compromissen achter gesloten deuren. Maar zijn compromissen tussen lidstaten wel zo ondemocratisch?
De Amerikaanse politicoloog Robert A. Dahl stelt dat het democratische ideaal van meerderheidsbesluiten niet goed werkt in landen waarin verschillende groepen met een sterke eigen identiteit wonen. België en Noord-Ierland zijn hedendaagse voorbeelden, maar denk ook aan Nederland ten tijde van de verzuiling. Een gevaar is dat een meerderheidsbesluit nadelig uitpakt voor één van de groepen, bijvoorbeeld omdat het kan leiden tot geweld.
Maar het verzuilde Nederland was toch gewoon een democratie? Zeker, maar wel een specifiek type democratie. De Nederlandse politicoloog Arend Lijphart noemt dit een pacificatiedemocratie. Belangrijke kenmerken hiervan zijn dat de macht zo veel mogelijk over de groepen is verdeeld, en daarnaast dat de leiders van de groepen vaak nationale besluiten mogen vetoën. Een gevolg van het vetorecht is dat compromissen noodzakelijk zijn. Dahl stelt dat dit type democratie niet ideaal is, maar een werkbare vorm voor intern verdeelde landen.
De EU lijkt sterk op een pacificatiedemocratie, maar dan op supranationaal niveau. Alle lidstaten zijn goed vertegenwoordigd in de Europese besluitvorming en besluiten vaak bij consensus, ook waar officieel meerderheidsbesluiten kunnen worden genomen. Dit is een slimme keuze voor zo’n heterogene groep landen met hun eigen identiteiten.
Ondanks de ingrijpende consequenties van de COVID-19 crisis, verkiest een aantal leiders toch het nationale belang boven solidariteit met andere lidstaten. Besluitvorming in pacificatiedemocratieën is echter sterk afhankelijk van de bereidheid van de politieke elites om solidair te zijn met elkaar. Deze situatie zet dus het functioneren van Europese besluitvorming onder druk.
Uit het nieuwe voorstel van Duitse Bondskanselier Angela Merkel en Franse President Emmanuel Macron voor een herstelfonds blijkt solidariteit, maar is het genoeg? In het verleden waren dreigingen van buiten een belangrijke reden voor solidariteit tussen groepen in pacificatiedemocratieën. Wie weet is de dreiging die uitgaat van autocratische leiders, zoals Xi Jinping, Poetin en misschien zelfs Trump, genoeg om alle EU-leiders aansporen om toch compromissen te sluiten.
Dit artikel werd geschreven door Jan Pieter Beetz en verscheen oorspronkelijk in Publiek Denken 21: Sociaal domein onder druk. Wilt u meer artikelen lezen? Neem dan nu een gratis abonnement op Publiek Denken.