Ambtelijke weerbaarheid - Publiek denken

Tekst Chantal Richter
Beeld Wilmar Dik

Als het aan Marjolijn Olde Monnikhof ligt, uiten ambtenaren zich veel steviger wanneer beleid niet strookt met de maatschappelijke opgaven. Of wanneer uitvoering niet aansluit op de bedoeling die voor ogen was. ‘Ambtenaren kunnen en mogen zich niet verschuilen achter de lijnorganisatie, tijdsdruk of politiek. De afgelopen jaren is de vanzelfsprekendheid van tegenspraak minder groot geworden, en dat is zorgelijk.’

Marjolijn Olde Monnikhof is directeur-bestuurder van de Stichting CAOP, die zich richt op de kwaliteit van het openbaar bestuur. Het draait bij het CAOP om dienstverlening vanuit verbinding van wetenschap, beleid en praktijk, en dan met name als het gaat om arbeidsgerelateerde vraagstukken. Actueel in de samenleving is de discussie over de activistische ambtenaar, met als duidelijk voorbeeld de wekelijkse protesten bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. Maar de vraag of ambtenaren hun mening mogen uiten, vindt Olde Monnikhof – van huis uit psycholoog – niet zo interessant. ‘Gaan ambtenaren ver genoeg in hun rol als deskundig adviseur? Die vraag is zoveel relevanter. Er zijn overal toeslagenaffaires in het openbaar bestuur. De structurele mechanismen die daaronder zitten zien we helaas nog steeds terug in allerlei beleidsdossiers. Leer te kijken: vervallen we hier in hetzelfde patroon? Is er ruimte om op persoonsniveau nog wat te doen vanwege onbedoelde effecten van beleid? Dat soort vragen moet je blijven stellen. Het is aan ambtenaren om intern tegendruk te bieden aan het systeem.’

Snelheid

Onderdeel van dat systeem is de snelheid die van ze verwacht wordt, zegt Olde Monnikhof. ‘De ratrace is gigantisch. Het volledige ambtelijke apparaat is haastig en druk. Er is weinig ruimte voor reflectie. Als je de tijd neemt om wetenschappelijke inzichten tot je te nemen en je te verdiepen in wat in de samenleving speelt, sta je als deskundig adviseur veel sterker in je schoenen.’

Ze zag van dichtbij hoe mensen tussen wal en schip kunnen vallen. ‘Als je door een samenloop van omstandigheden zonder woning en inkomen komt te zitten, is er niet voor iedereen een overheid die je opvangt. Dan mag je van geluk spreken als er een sociaal vangnet is via familie, buren of vrienden. In ons land gaat veel goed, maar er zijn ook mensen die meer aandacht nodig hebben. Het is de kunst de overheid zo te organiseren dat je daar de tijd voor kunt nemen. Niet efficiënter dus, maar slimmer. Je moet mensen willen zien. Het is aan managers om ambtenaren die ruimte te bieden.’

Zeg het gewoon

‘Of tegenspraak mag, is geen vraag. Tegenspraak moet,’ benadrukt Olde Monnikhof. ‘Als een ambtenaar ziet dat iets niet gaat werken, dan moet ie dat zeggen. Blijf niet doorrennen naar het eindresultaat. Denk aan de decentralisaties in het sociaal domein, dat zou allemaal goedkoper en beter worden als het bij gemeenten kwam te liggen. Uiteindelijk bleek de financiële verwachting van de zelfredzaamheid van de burger zwaar overschat. De maatschappelijke opgave was uit het oog verloren.’ Volgens Olde Monnikhof neemt de noodzaak voor tegenspraak alleen maar toe. ‘Overheidsorganisaties zitten gevangen in een koker, ook in financieel opzicht. We laten ons leiden door de geldstromen in plaats van de maatschappelijke opgaven. Domeinoverstijgend werken vanuit geknipte organisaties en financiële systemen werkt niet. Waar je knipt, creëer je afstand. Het wordt er veel te ingewikkeld van. Gelukkig zijn er wel gemeenten die dat beseffen en geoormerkte gelden bij elkaar leggen om mensen echt te helpen. Maar helaas is het aantal goede voorbeelden binnen de overheid nog niet talrijk.’

Ze vervolgt: ‘Wat we ook zien, is dat tegendruk in zulke verhullende of wollige taal is gehuld is dat de kracht ervan verloren gaat. Als je ziet dat iets niet werkt of gaat werken: schrijf dat dan op, zeg het gewoon.’

Wat hebben we nu te doen? ‘Stoppen met praten, daar is jarenlang tijd aan verloren gegaan. Wil je als overheid responsief, transparant en integer zijn? Dan moet je dat gewoon gaan doen. Wees bereid verantwoordelijkheid te nemen. Stimuleer mensen om ervaringen te delen en van fouten te leren. Dat vraagt om leiderschap: stuur op de bedoeling. En ga met eigen ogen en oren checken in de uitvoering of het ook zo begrepen is. Ook zoiets: we zeggen al decennialang tegen elkaar dat we meer naar de burger willen luisteren, maar we doen het niet. Zodra het de vorm van methodes of afvinklijstjes krijgt, werkt het niet meer.’

Over loyaliteit van ambtenaren is recent veel te doen. Vooral als groepen ambtenaren zich kritisch ‘buiten’ uitspreken over (gebrek aan) bestuurlijk handelen van het kabinet of van colleges van B&W. Over het belang van samenspraak en tegenspraak, over mogelijke dilemma’s en vraagstukken, over de wijze van tegenspreken en over het politiek-ambtelijk samenspel gaat het in de masterclass 'Samenspraak en tegenspraak: Samen sterker in besluitvorming en beleid.' Schrijf je nu in!

*Dit is het eerste deel van een artikel uit PD 55: Publieke Professional
Lees hier verder

‘We willen meer naar de burger luisteren, maar toch doen we het niet’

Snelheid

Zeg het gewoon

Reageer Reactie annuleren

Publiek Denken