Een klimaatakkoord sluiten met 28 landen. Ga er maar aanstaan. Frans Timmermans pakt de handschoen op. Hoe gaat hij op dit idealistische thema (we gaan de wereld redden van de ondergang) resultaten behalen? Laat hem leren van negentiende-eeuwse Realpolitik!
Maar, een politicus wil vaak niet bekend staan als realpolitiker. Een associatie met Thucydides en machtsdenken komt niet op het wensenlijstje voor. Het zet je op de nodige morele afstand van idealisten, wereldverbeteraars en getuigenispolitici.
Het is maar de vraag of deze gelijkstelling van realpolitik aan machtsdenken recht doet aan de geschiedenis. Het is een frame dat de realpolitiker neerzet als een Scrooge-achtige, door Machiavellistische adviezen gedreven heerser die slechts zijn eigen belang nastreeft en, met een beetje geluk, dat van de natie. De wereld is een zero-sumgame, waarbij de winst van jezelf het verlies van de ander is. Moraal is een verboden woord.
Contrast
De geschiedenis leert iets anders. Juist in tijden waarin het ideologische denken lijnrecht tegenover het machtsdenken wordt geplaatst, waarin het willen in contrast staat met het krijgen, is Realpolitik een manier van werken die beide werelden verbindt. Het combineert het schilderen van een vergezicht aan de manier om daar te komen. Laat dit nu net zijn wat Frans Timmermans nodig heeft om zijn nieuwe Duurzaamheidsportefeuille als eurocommissaris tot een succes te maken. Toewijding is daarbij een sleutelwoord. Een kijkje in de levens van de drie negentiende-eeuwse realpolitiker (Bismarck, Metternich en Cavour) maakt dit duidelijk.
Wie kijkt naar de Kanseliersperiode (1862-1890) van Otto von Bismarck komt onvermijdelijk uit bij één van zijn beroemdste toespraken. In de Blut-und-Eisenspeech stelt hij dat Pruisen zijn krachten moet samenballen en op het juiste moment moet toeslaan om een essentieel probleem op te lossen: de zeer ongunstige landsgrenzen. Kern van de boodschap is dat het verleggen daarvan niet kan via toespraken of meerderheidsbesluiten, maar via ‘bloed en ijzer’.
Dit zijn niet meer de instrumenten waarmee Frans Timmermans zijn uitdaging oppakt. Toch waren ze de kern was van Bismarcks filosofie en daarmee ook voor het hedendaagse beeld van echte realpolitik. Dat is jammer. Bismarck bedrijft hier feitelijk politiek waarbij hij op een nuchtere manier de kosten en de baten van een bepaald beleid bekijkt. Dat ideologie, politiek-filosofische overwegingen of ethiek bij die afweging achterwege gelaten worden, is realpolitik: een realistische kijk op hoe dingen voor elkaar te krijgen. Populair gezegd: getting things done. Of: niet gelijk hebben, maar gelijk krijgen.
Toewijding
Belangrijk kenmerk van Bismarck’s werkwijze was dat hij zijn doel duidelijk voor ogen hield en er jarenlang vol toewijding aan bleef werken. Wisselende bondgenootschappen[1] zag hij niet als immoreel of onlogisch, maar als de beste manier om de klus te klaren. Bismarck noemde zichzelf een realpolitiker: een realistische politicus die van de geboden mogelijkheden gebruik maakte. Hij was een volstrekte conservatief, maar kon samenwerken met allerlei soorten partijen en politici, wanneer hem dat zo uitkwam.
Dat conservatieve karakter had Klemens von Metternich (1773 – 1859) ook. De Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken moest helemaal niets hebben van de revolutionaire geest die door Europa waaide na 1789. De aristocratie had eeuwenlang over het continent geregeerd en dat wilde hij graag zou houden. Hij vond het maar een gek idee om de gewone burger inspraak te geven in de politiek. Toen de Franse keizer Napoleon in 1815 definitief was verslagen zag Metternich zijn kans schoon om via het Congres van Wenen de orde in Europa weer te herstellen. Zijn grote doel was het conservatieve karakter van Oostenrijk-Hongarije te bestendigen.
Hoe gebruikte hij hiervoor Realpolitik? Allereerst intern: om dit grote doel te bereiken was Metternich graag bereid om ook met zijn ideologische tegenstanders om tafel te gaan. Hij onderhandelde met de liberalen, deed ze enkele concessies en zorgde daarmee dat er geen revolutionaire kracht loskwam van binnenuit. Veel censuur, een goed spionnennetwerk en uitstekende diplomatieke skills deden de rest.
Belangen
Om de (revolutionaire) machten en verschillende belangen uit verschillende Europese landen geen kans te geven zich met Oostenrijk-Hongarije te bemoeien, was hij opnieuw bereid over zijn ideologische schaduw heen te stappen. Hij presenteerde op het congres van Wenen de vrede in Europa als het hoogste doel, in het gezamenlijke belang van alle staten. Dit Concert van Europa was een machtsequilibrium waarbij iedere grootmacht te groot zou zijn om omvergeworpen te worden door een revolutie van onderaf, maar te klein om het Europese continent te domineren. De basis hiervoor was een evenwicht tussen Frankrijk, Pruisen, Oostenrijk-Hongarije, Rusland en het Ottomaanse Rijk. Dit systeem beteugelde de expansiedriften van de Europese staten voor lange tijd.
Zo kon Oostenrijk-Hongarije tot ver na de dood van Metternich zijn conservatieve karakter bewaren. Precies wat Metternich beoogde! Het laat zien dat Realpolitik niet per se gebruikt hoeft te worden als recept om iets te veranderen, maar ook om dingen juist hetzelfde te houden (in het geval van Metternich: conservatief). Ruim veertig jaar voor Bismarck had ook Metternich zijn doelen al helder voor ogen en hield hij hier zeer toegewijd aan vast. Daarbij schuwde hij niet om met ideologische tegenstanders samen te werken. Kan Timmermans klimaatsceptici gebruiken om meer draagvlak voor een klimaatakkoord te genereren?
Raakvlakken
De grote droom van Camillo Benso di Cavour was de vorming van een verenigd Italië. Dat was halverwege de 19e eeuw eigenlijk schier onmogelijk. De landsdelen van het verdeelde Italië hadden zelf maar weinig raakvlakken met elkaar en voelden vaak een grotere afkeer van elkaar dan van buitenlandse mogelijkheden.
Diezelfde buitenlandse mogelijkheden hadden Italië al een paar eeuwen dankbaar gebruikt als slagveld voor hun eigen oorlogsdrang. Lekker makkelijk, wel je krachten meten, maar niet op het ‘eigen’ grondgebied van de strijdende partijen. Cavour stond erop dit te veranderen. Van een heel klein zandkorreltje wist Cavour vervolgens een steeds grotere parel weten te maken.
Eerst door van de Franse keizer Napoleon III de garantie te krijgen dat die het koninkrijk Sardinië zou beschermen indien het bedreigd zou worden door Oostenrijk. Daarna verleidde hij via voortdurende kleine provocaties Oostenrijk tot een oorlog. Deze leidde (uiteindelijk) tot kleine gebiedsuitbreiding, waarna Cavour andere delen van Italië over wist te halen zich aan te sluiten bij het steeds verder groeiende rijk. Daarbij gebruikte hij een agressieve economische politiek om zijn successen zichtbaar te maken.
De laatste stappen van de Risorgimento, ofwel de Italiaanse eenwording, werden door de toekomstige koning Victor Emanuel II en de roemruchte generaal Garibaldi op het slagveld gezet. Hiermee toonde Cavour eens te meer aan voor zijn gedroomde successen niet alleen op zichzelf te vertrouwen.
Stapjes
Succes komt soms in kleine stapjes. Zo klein dat anderen niet in de gaten hebben dat ze worden gezet, of waar ze allemaal toe kunnen leiden. Het zijn niet altijd de grote gebaren of forste interventies die het verschil maken.
Daarnaast wist Cavour maar al te goed dat ‘vele zaadjes leiden tot een weelderige tuin’. Met alleen militaire middelen of alleen een innovatieve economische politiek was de Risorgimento er niet gekomen. Door de combinatie van al die grote en kleine dingen wist hij uit het niets een onmogelijke droom te realiseren.
Het lijkt steeds moeilijker om dingen echt voor elkaar te krijgen. Het is voor Timmermans veel sexyer om mooie dingen te beloven, dan om mooie dingen te realiseren. De realpolitik leert hem door te zetten, toewijding te tonen, tevreden te zijn met kleine stappen, maar vooral blijvend het krachtenveld te bestuderen. Daarop anticiperen en reageren zijn de sleutels voor een succesvol Europees Klimaatakkoord.
Voetnoot
- [1] Eerst mét Oostenrijk een oorlog tegen Denemarken en later tégen Oostenrijk een oorlog om zo een Duitse bond onder Pruisische leiding af te kunnen dwingen.