Ruim twintig jaar was iedereen het erover eens: ‘een beetje integer bestaat niet’. De gevleugelde uitspraak van Ien Dales werd hét credo van integriteit. Maar de laatste tijd plaatsen steeds meer mensen er vraagtekens bij. Ikzelf ook. Is de werkelijkheid wel zo zwart-wit? Als je je in een grijs gebied begeeft, ben je dan per definitie hartstikke fout, zoals dit motto suggereert?
Dat de werkelijkheid niet zwart-wit is, blijkt ook wel uit het feit dat de VNG wekelijks vragen krijgt die raken aan integriteit. Niet alleen vragen over algemene regelingen, maar ook casussen waarbij de gemeente zich afvraagt of de integriteit in het geding is. In de ambtelijke organisatie gaat het dan bijvoorbeeld om (onverenigbare) werkzaamheden, integriteit van extern personeel of het aankaarten van misstanden.
Een maand geleden spraken we in een mini-conferentie over deze en andere vragen en dilemma’s rond integriteit. Die conferentie was onderdeel van een initiatief van de VNG, de gemeenten Amsterdam en Rotterdam en het ministerie van BZK om aandacht voor integriteitszorg een nieuwe impuls te geven. De rode draad tijdens deze bijeenkomst was dat ‘een beetje integer’ wel degelijk bestaat. Minister Plasterk zei het mooi: ‘Ook goede mensen doen soms domme dingen’.
Voorzitter Harm Brouwer van de Onderzoeksraad Integriteit verwoordde het begin dit jaar misschien nog wel beter: ‘Een beetje niet-integer bestaat’. Ambtenaren en bestuurders handelen in de meeste gevallen gelukkig integer. Maar soms gaat het mis. Een beetje niet-integer: hoe gaan we daar dan mee om? Hoe grijpen we tijdig in?
Uit een analyse van BZK bleek onlangs dat het de goede kant op gaat. We zijn ons meer bewust geworden van het belang van integriteit. Maar er is ook nog ontwikkeling mogelijk. Integriteit moet onderdeel worden van onze cultuur. Het is geen taak naast je reguliere werkzaamheden, het moet structureel deel uitmaken van wat je doet.
Alles wat de overheid doet, ligt onder een vergrootglas. Dat zal bij gemeenten alleen maar meer worden door de toename van taken en verantwoordelijkheden. Gemeenten willen op allerlei terreinen maatwerk leveren, zeker ook in het sociale domein. Want wat een kwalitatief goede oplossing is voor de een, is soms slecht voor een ander. Dat betekent dat er verschillen zullen ontstaan en dat kan – zeker bij buitenstaanders – de vraag oproepen of er geen sprake is van willekeur. We moeten daarom toe naar een ander systeem van verantwoording afleggen aan de maatschappij en we moeten een andere kijk op integriteit ontwikkelen.
Een integer bestuur en een integere organisatie krijg je niet enkel door regelgeving en gedragscodes. Jazeker, de procedures moeten in orde zijn en we moeten integriteitsschendingen goed gaan registreren, zodat we ook van elkaar kunnen leren. Maar we moeten vooral investeren in een open cultuur, zowel bestuurlijk als ambtelijk. Een cultuur waarin collega’s met elkaar kunnen bespreken wat wenselijk gedrag is in een bepaalde situatie. Gemeentelijke ambities kunnen immers pas werkelijk van de grond komen als er een cultuur heerst waar kritiek en tegenspraak serieus worden genomen en waar twijfels kunnen worden gedeeld. In een wereld van maatwerk is integriteitszorg niet zwart-wit. Ook integriteit zelf is maatwerk.