Al enige tijd ben ik onderweg in mijn zoektocht naar publiek leiderschap. Hiermee ben ik begonnen toen ik van de ABD het verzoek kreeg om een visie op ambtelijk leiderschap op te stellen. Inmiddels heb ik heel veel betrokkenen, binnen en buiten de overheid, gesproken. In die gesprekken heb ik gevraagd wat iemand een goed leider maakt. En daarop kreeg ik een indrukwekkende reeks aan adjectieven. Vooral de duidingen heldhaftig en authentiek hoorde ik regelmatig. Maar Willem Frederik Hermans beschreef ooit een held als iemand die straffeloos iets onvoorzichtigs heeft gedaan. En ook dictators zijn tenslotte authentiek.
Dus hierop liep ik in mijn speurtocht vast. Er is niet een antwoord op de vraag wat leiderschap is, zoals ik in mijn Reisverslag van maart 2021 (zie ABD-site) constateerde. Maar interessant is dat leiderschap vooral zichtbaar is, als het er niet is. Het klinkt cruijffiaans, maar iedereen ziet het scherp als er geen leiderschap wordt getoond. In het gesprek bij het koffieapparaat kost het koffiedrinkers geen enkele moeite om de vinger op de zere plek te leggen. Leiderschap kan overal worden getoond, van hoog tot laag. Maar als het in het topmanagement ontbreekt, valt het op. Koen Marichal en Jesse Segers constateerden in hun boek De kleren van de leider dat elke beschrijving van leiderschap tekortschiet en dat het fundamenteel persoonlijk en situationeel is. Zij citeren daarbij Herman Van Rompuy, de eerste president van de Europese Unie, die zei: ‘Je kan het niet definiëren, maar iedereen erkent het als het gebeurt.’
Met enige weemoedigheid wordt door sommigen vaak opgemerkt dat we vroeger nog wel ambtelijk leiders hadden. Maar als ik dan vroeg of ze deze mastodonten van vroeger nu als leider zagen optreden, zeiden ze meestal met enige huiver dat deze reuzen de omgevingssensitiviteit van een rinoceros hadden. Jesse Segers constateerde het al: als je kinderen van 8 jaar vraagt een leider te schetsen, tekenen zij een gezag-figuur die groter, sterker en mooier is dan andere figuren, een soort “blonde reus”. Die overigens opvallend lijkt op wat Donald Trump wilde zijn.
Maar het interessante in mijn Zoektocht is toch wel dat leiderschap niet gaat over een sterke ego-dominante leider, maar om een functie die door meerdere personen wordt vervuld in gedeeld leiderschap. Met de heerlijk Nederlandse opvatting dat Nederlanders wel van leiderschap houden, maar niet van leiders.