In de vroege tijd van de automatisering werden prachtige boeken geschreven over hoe de mens in de toekomst – zo ongeveer nu – amper nog hoefde te werken. Automaten en computers zouden de arbeid overnemen en de mensen zouden vrije tijd hebben als nooit tevoren. Een belangrijke zorg was wat mensen met die vrije tijd zouden doen.
Ik kan bevestigen dat die voorspelling niet is uitgekomen. Een overschot aan vrije tijd is een van de zorgen die we niet hebben. Automatisering heeft het werk veranderd, niet overgenomen. Productiviteit is vergroot, de werktijd niet verkort. Toch is de vraag wat apparaten voor ons betekenen interessanter dan ooit.
Net als in de vroege toekomstbeelden lijkt ook nu de indruk te ontstaan dat automatisering en big data almachtig worden. De NSA registreert alles. Grote bedrijven weten wat we kopen, al voordat we het doen. Heel gewone winkeliers meten waar in hun winkel we blijven hangen. Data worden gepersonaliseerd, onze identiteit in kaart gebracht door organisaties die andere belangen hebben dan wijzelf. Hoe verhouden wij ons tot die stortvloed van informatie en analysevermogen?
Daarbij worden de apparaten slimmer. Nieuwe generaties chips slaan de informatie niet alleen op, maar bewerken die intelligent. Ze leren. In onbegrijpelijke situaties worden patronen zichtbaar. Files zijn ineens verklaarbaar. Criminele netwerken worden door het matchen van gegevens zichtbare ketens. De systemen zoeken gericht op basis van resultaten verder, nemen zelf bedachte afslagen en sturen zich in real time bij. De data komen direct uit allerlei spullen om ons heen. En met de nieuwste generatie technologie straks ook uit onszelf. De informatisering legt niet alleen vast, maar zoekt uit en bepaalt. De siliconen-verbindingen dringen binnen in de wereld die we tot voor kort exclusief voor onszelf zagen: het domein van de beoordeling, strategie en het besluit.
Dit alles suggereert dat automatisering steeds meer de basis van besluitvorming wordt. Ik betwijfel het. De Schotse complexiteitdenker David Snowden – niet te verwarren met die andere Snowden – suggereert dat te midden van complexiteit de mens uiteindelijk het ultieme middel voor betekenisgeving is. Apparaten kunnen sneller rekenen, maar wij hebben intuïtieve vermogens om snel ingewikkelde situaties te doorzien. Niet perfect, maar goed genoeg. We kunnen geen beurskoersen voorspellen, maar wel de dynamiek in een schoolklas of een andere groep lezen. Of inschatten hoe een wijk of buurt zich zal ontwikkelen zodra de overheid zich terugtrekt. Of een goede voorspelling doen van hoe een gezin zich zal ontwikkelen op het moment dat de hulpverlener verantwoordelijkheid teruggeeft. Dat vereist, in de woorden van Snowden, niet meer ‘silicon’ – microchips en rekencapaciteit – maar goede oude koolstofverbindingen. Geen silicon, maar carbon. Oftewel, mensenwerk.
Informatie en data-analyse helpen om gecompliceerde situaties te begrijpen. Maar voor veel kwesties op het bord van het openbaar bestuur is menselijk inlevingsvermogen een kortere weg naar succes. De professionele intuïtie van mensen die het al vaker gezien hebben. Die doorvoelen wat nodig is, hun beoordelingen niet hard kunnen maken, maar wel beargumenteren.
Wie tegen de stroom van big data en analyse pleit voor eerherstel van professionals en menselijk beoordelingsvermogen wordt vaak geassocieerd met romantische verlangens naar vroeger. Toch is dit geen poging om de zaken weer ouderwets eenvoudig te maken. Integendeel, het is de ultieme onderkenning van de grote complexiteit, die door de verregaande automatisering en vernetwerking is ontstaan. Dan is het vermogen gevraagd om complexiteit te lezen. En ondanks al het moois uit Silicon Valley zijn de koolstofverbindingen van goed getrainde professionals daarop het meest geëigende antwoord. Hoe ingewikkelder het wordt, hoe meer we moeten vertrouwen op het menselijke beoordelingsvermogen. Hoe complexer we het maken, hoe belangrijker we zelf worden.
Omgaan met complexiteit is mensenwerk. Het in stelling brengen van geborgd en goed geoutilleerd mensenwerk is de primaire opgave van organiseren; om ruimte te scheppen voor rijke beoordeling. Ik gun iedereen zijn vrije tijd, maar in mijn gedroomde toekomst zijn mensen binnen organisaties drukker dan ooit. De werkelijkheid is te ingewikkeld om aan de systemen over te laten.