‘Minister, hoe vaak moet ik nog zeggen dat het geen goed idee van u is? Nou, drie keer is wel genoeg.’ Toen ik over het onderwerp tegenspraak met jonge ambtenaren sprak, kreeg ik deze conversatie te horen. Mooi, want blijkbaar was het mogelijk om de minister tegen te spreken. Helaas is dat niet altijd het geval.
Tegenspraak houdt in dat tegen een “bovengeschikte” iets wordt gezegd dat mogelijk onwelgevallig is. De Engelsen hebben daarvoor de heldere frase speaking truth to power. Dat is niet gemakkelijk, want degene bij wie je dat doet kan van invloed zijn op je positie en toekomst. Deze kan je maken of breken. ‘Minister, ik ga nu een loopbaanverkortende opmerking maken’ is dan een geestige vorm om het lastige van tegenspreken te benoemen. Tegenspraak krijgt op dit moment veel aandacht in ons overheidsland. Het wordt vaak geplaatst tegen de achtergrond van het politieke debat over tegenmacht en macht. Maar helaas gaat dat over iets anders. Het debat in de politieke arena gaat over wie de baas is. That’s different cook! De gang van zaken rondom de kindertoeslagen geeft ook aanleiding om het belang van tegenspraak te onderstrepen. Maar het zou te simpel zijn om alle ellende alleen daarop te schuiven.
Tegenspreken gaat over iets zeggen tegen je baas, of dat nu je politieke of ambtelijke baas is. Tegenspraak door kennis en ervaring in te brengen, die nodig is om tot goede besluiten of goede uitvoering te komen. Dat vormt de kern van ambtelijk vakmanschap. Ambtelijke tegenspraak om politieke eendagsvliegers niet te laten opgaan of om het schip van staat in de goede vaargeul te houden.
Vaak moet ik teleurstellen als ik om tips voor tegenspraak word gevraagd. Want dan ga ik uitleggen wat het zo moeilijk maakt. Bij het snappen van de dilemma’s bij tegenspraak zit volgens mij wel de start van een mogelijke oplossing. Maar in overheidsland zijn we dol op jumping to solutions. Dat is conclusies trekken voordat we het probleem kennen. En tegenspraak is verduveld lastig. Als je dat wilt doen, kom je niet alleen je superieur tegen maar ook jezelf. Dan komt twijfel boven of zorg over jouw loopbaan. Dat maakt het zo lastig.
Het kan tot wrijving leiden. En ja, het gezegde is: zonder wrijving geen glans. Dat gaat ook hier op. Maar het is wel wrijving.