De Europese Parlementsverkiezingen staan voor de deur. De peilingen wijzen op een verschuiving: meer zetels voor twee groepen rechts van de traditioneel grootste christendemocratische groep, de Europese Volkspartij. De eurokritische Europese Conservatieven en Hervormers (ECR) en de rechts-radicale Identiteit en Democratie (D&I) zullen naar verwachting sterk groeien.
Terwijl het tij van de rechts-nationalistische opmars gekeerd leek te zijn. Vooral de verkiezingsoverwinning in 2023 van de Poolse oppositiecoalitie onder leiding van Donald Tusk op Recht en Rechtvaardigheid (PiS) gaf velen deze indruk. Het tegendeel is echter waar. PiS bleef de grootste partij in het Poolse parlement en behaalde in april 2024 nog de overwinning in de gemeenteraadsverkiezingen. Tel daarbij op de zeges van bijvoorbeeld de PVV in Nederland en van Fico en Pellegrini in Slowakije en de stabiele of toegenomen steun voor Le Pen, de AfD en Giorgia Meloni. De rechtse wind is sterker gaan waaien.
Meer invloed aan de rechterflank van het EP is op zichzelf geen probleem. Sterker, de kracht van democratie ligt juist in het stem geven aan verschillende overtuigingen: pluralisme is een groot goed. Daarbij kan zitting nemen in een parlement een matigend effect hebben op retorisch scherpe politici. Ook het argument dat rechtser Europees beleid positief kan zijn voor het vertrouwen van ontevreden burgers in “Brussel” (of, eigenlijk, Straatsburg) en kan leiden tot meer politiek engagement van ongehoorden is mogelijk steekhoudend.
Wel problematisch zijn de illiberale intenties en handelen van veel van deze partijen. Nadat Viktor Orbán in 2014 de “illiberale democratie” aankondigde hebben verschillende partijen zijn voorbeeld (expliciet) gevolgd. Net als Orbán heeft PiS jarenlang de rechtstaat, publieke media en burgerrechten uitgehold. Daarnaast, verschillende leden van de AfD en Oostenrijkse FPÖ hebben zich onversneden antisemitisch uitgelaten en meerdere partijen binnen de ECR en D&I zijn gewillig om basale mensenrechten voor vrouwen en minderheden opzij te schuiven. De lijst met voorbeelden van illiberaal gedrag is nog veel langer.
De liberale democratie kent nu eenmaal de spanning tussen de liberale waarde van het pluralisme en de mogelijkheid via democratische route datzelfde liberalisme te ondermijnen. Deze spanning komt nu verwacht ook sterker naar voren in het EP. De vraag is dus hoe gematigde EP leden omgaan met het dilemma dat vertegenwoordiging van politiek verschil maar ook de liberale voorwaarden daarvoor gewaarborgd worden.
Bewust van de beperkingen van democratie zei de Engelse schrijver E.M. Forster in zijn essay What I believe het volgende hierover: ‘So, two cheers for Democracy: one because it admits variety and two because it permits criticism. Two cheers are quite enough.’ Kritiek op illiberalen blijven uiten is volgens Forster het democratische devies. Maar Forster wist ook dat de staat uiteindelijk niet zonder krachtige maatregelen kan als liberale voorwaarden geschaad worden. Oftewel, ook de Europese volksvertegenwoordiging kan paradoxaal genoeg niet oneindig tolerant zijn ten opzichte van intolerante en autoritaire politiek.