Tekst Asha Narain
Beeld: Rijksoverheid
Schandalen zoals de toeslagenaffaire en groeiende maatschappelijke onvrede hebben de relatie tussen burgers en de overheid onder druk gezet. Ambtenaren spelen hierin een cruciale rol: hoe kunnen zij bijdragen aan een rechtvaardige, transparante en efficiënte overheid? Eva Heijblom, directeur-generaal Digitalisering en Overheidsorganisatie bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, ziet de wijze waarop ambtenaren hun werk doen veranderen. ‘Ze zijn niet langer alleen uitvoerders van beleid, maar moeten ook als hoeders van publieke waarden optreden.’
Eva Heijblom is een van de sprekers tijdens de zevendaagse leergang Ambtelijk vakmanschap, excellent ambtenaarschap kun je leren! van NIvPL en de Publiek Denken Academie, een programma dat ambtenaren helpt hun vakmanschap en rol binnen de overheid te versterken. ‘We zien dat de rol en positie van ambtenaren de afgelopen jaren echt is veranderd,’ zegt ze. ‘Vroeger was het vooral belangrijk om de regels nauwgezet en rechtmatig toe te passen. Eind vorige eeuw kwam daar het resultaatgerichte denken bij, met de nadruk op efficiency en kostenbesparing. Inmiddels hebben we geleerd de samenleving en rechtvaardigheid meer centraal te stellen.’
De toeslagenaffaire heeft bevestigd hoe belangrijk het is om te weten wat er precies bij de burger speelt, aldus Heijblom. ‘En om oog te houden voor de bedoeling van onze regels. Daarom is het essentieel dat ambtenaren echt contact maken met burgers en zich inleven in concrete problemen. Ze moeten dan wel de ruimte krijgen om daar waar het schuurt, tot oplossingen te komen.’
Gezicht van de overheid
De overheid heeft een monopolie op veel diensten die ze verleent. Heijblom: ‘Je kunt bijvoorbeeld niet elders een paspoort krijgen. De overheid heeft ook als enige de macht om in te grijpen in levens van mensen en bedrijven, denk bijvoorbeeld aan het innen van belastingen. In een rechtsstaat worden die bevoegdheden beperkt door de wet en worden burgers beschermd tegen willekeurige overheidsbemoeienis. Daarnaast bestaat de plicht om mensen behoorlijk te behandelen en bewust te zijn van de bedoeling van de regels.’
‘Het zijn de ambtenaren die dit dagelijks moeten toepassen in hun beleidsadviezen,’ legt Heijblom uit, ‘in hun gesprekken met mensen en bij het verlenen van een uitkering. Ambtenaren zijn het gezicht van de overheid. Het is van groot belang dat zij de rechtsstatelijke beginselen in hun DNA hebben en van daaruit handelen.’
Openheid en respect
Integriteit is een belangrijk onderdeel van ambtelijk vakmanschap. Heijblom: ‘Mensen moeten erop kunnen rekenen dat we eerlijk en betrouwbaar ons werk doen. Maar integriteit gaat over meer dan alleen regels volgen. Het gaat ook om zaken als openheid en respect naar elkaar toe.’
Daar hoort bij dat ambtenaren zich intern kunnen uitspreken over alles wat relevant is voor hun werk. Heijblom: ‘Dat geldt ook voor morele dilemma’s. Voorleven, ruimte geven en het gesprek voeren zijn hierbij de sleutelwoorden.’
Mensgerichte digitalisering en samenwerking
Digitalisering dwingt ambtenaren tot nieuwe vaardigheden en een fundamenteel andere manier van werken,’ gaat Heijblom verder. ‘Zij moeten niet alleen digitale tools kunnen gebruiken, maar ook begrijpen hoe technologie beleid en besluitvorming beïnvloedt. Dit vraagt om bewust en verantwoord datagebruik, waarbij data eerlijk en inclusief worden ingezet en publieke waarden gewaarborgd blijven. Daarnaast is digitale weerbaarheid cruciaal. Ambtenaren moeten cyberdreigingen herkennen en informatie veilig beheren’.
Ze gaat verder: ‘Digitalisering verandert niet alleen het werk van ambtenaren, maar maakt ook samenwerking tussen overheidslagen en instanties urgenter dan ooit. Grote maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering, digitalisering en wonen overstijgen de grenzen van individuele organisaties. Dit vraagt om flexibel en opgavegericht samenwerken.’
Vertrouwen als basis
Samenwerking vereist vertrouwen, zowel tussen overheidsinstanties als tussen de overheid en burgers. Heijblom: ‘Zonder vertrouwen zal informatie minder vrij gedeeld worden en zullen gezamenlijke oplossingen moeilijker te realiseren zijn. Daarom is het essentieel dat ambtenaren transparant en betrouwbaar handelen. Dit zorgt niet alleen voor effectievere samenwerking, maar draagt ook bij aan het herstel van vertrouwen in de overheid.’
Het verkrijgen en behouden van vertrouwen heeft overigens met veel dingen te maken. ‘Met verwachtingen over waar de overheid wel of niet van is, legt Heijblom uit, ‘met regels waar je soms van kunt afwijken, en ook met aandacht voor schrijnende gevolgen als zaken fout zijn gegaan en een fatsoenlijk herstel. Ik hoop dat deelnemers aan de leergang Excellent Ambtenaarschap zich bewust zijn van hun rol in de rechtsstaat en het herstel van vertrouwen in de overheid, en dat ze ruimte nemen (krijgen) om hierop te reflecteren in hun dagelijkse werk.’
