In vrijwel alle maatschappelijke domeinen zijn data de rode draad voor nieuwe innovaties: door informatie-uitwisseling tussen verschillende spelers in verschillende domeinen kunnen nieuwe producten en diensten ontwikkeld worden die zorg beter en goedkoper maken, onderwijs verbeteren en de samenleving veiliger maken. Voor de overheid is het tijd om wakker te worden, betoogt futuroloog en strategisch adviseur Maurits Kreijveld. Door te leren van platformbedrijven, kan ze efficiënter werken, meer gebruik maken van de inbreng van burgers en andere partijen faciliteren om met nieuwe innovaties te komen.
Eind januari nam het kabinet een belangrijke beslissing over de gaswinning in Groningen: de overheid pakte de regie terug van het bedrijfsleven om burgers zo meer rechtszekerheid te geven bij de afhandeling van schade veroorzaakt door bodemdaling en aardbevingen als gevolg van de gaswinning. De sterke controlerende en initiërende rol van de overheid als het gaat om onze fossiele grondstoffen staat in groot contrast met de afwachtende houding die ze inneemt in onze digitaliserende samenleving en de nieuwe economie.
De transitie naar die nieuwe economie is volop gaande. Data zijn daarin de nieuwe grondstof. Dit zien we terug in de top 10 van meest ’s werelds meest waardevolle bedrijven op de beurs. Werd deze top twintig jaar geleden nog gedomineerd door olie- en staalbedrijven, momenteel staan de ict-bedrijven bovenaan: Apple, Alphabet (Google), Microsoft, Amazon en Facebook.
Deze bedrijven zijn de nieuwe olie: zij hebben een sleutelpositie verworven in de data-economie en zijn inmiddels onmisbare spelers geworden in het dagelijks leven van elke burger: contact met vrienden, het uitzenden van je eigen muziek of film, het lezen van nieuws, het kopen van spullen, het zoeken naar hotels en vervoer via taxi-diensten. Via de ‘clouds’ en computerservers van deze bedrijven stromen data uit de Nederlandse ‘bodem’, zoals het gas stroomt door het Nederlandse gasnet. Platformen zijn de nieuwe economische pijlers.
Die platformbedrijven zijn inmiddels zo groot geworden dat het bijna angstaanjagend is. Niet voor niets worden ze ook wel de ‘Frightful Five’ genoemd. Zij bezitten de digitale infrastructuren van de toekomst, ze integreren, communiceren, zoeken, winkelen, verbinden vermaak en logistiek met elkaar en opereren over de grenzen van sectoren heen. Ze voegen voortdurend nieuwe functies toe: betalen, gezondheid en gaming. Alles draait immers op hetzelfde gas, euh data.
Estland
Hoe moet de overheid inspelen op deze nieuwe economie? Door wakker te worden en een actievere rol te spelen. Jarenlang keek ze de ontwikkelingen aan en liet ze de markt haar werk doen. Nu is het moment gekomen om in te grijpen. Niet met miljardenboetes die vaak pas jaren later komen maar met een toekomstgerichte visie op de samenleving als geheel en de rol van bedrijven en platformen daarin. Net zoals dit bij het gas is gebeurd.
De overheid kan veel leren van de platformbedrijven. Hoe ze zelf efficiënter kan werken, hoe ze meer gebruik kan maken van de inbreng van burgers en hoe ze andere partijen kan faciliteren om met nieuwe innovaties te komen. De zorg, energie en mobiliteit: er zijn talloze domeinen waar innovaties hoognodig zijn. Digitalisering van de dienstverlening en verdere integratie van verschillende regelingen en systemen in een centraal platform. Een omslag die Estland maakte.
Estland wordt gezien als het voorbeeld voor de digitale overheid. Of het succesvol is, hangt een beetje af van hoe je het beoordeelt. Wat je wel kunt zeggen: Estland heeft – mede uit financiële noodzaak – een radicale slag gemaakt naar volledige digitalisering. Daarmee kon het ineens efficiënt/goedkoop opereren en moest ook meteen nadenken over zaken als: hoe regel je een ID-bewijs in het digitale domein met burgers die over de hele wereld kunnen reizen, etcetera. Ook werkt samen met tech-bedrijven om een EPD vorm te geven op basis van de blockchain. In Nederland praten we daar al decennia over.
Napoleonwet
In vrijwel alle maatschappelijke domeinen zijn data de rode draad voor nieuwe innovaties: door informatie-wisseling tussen verschillende spelers in verschillende domeinen kunnen nieuwe producten en diensten ontwikkeld worden die zorg beter en goedkoper maken, onderwijs verbeteren en de samenleving veiliger kunnen maken. Net als bij het gas kan de overheid hier zorgen voor standaarden en uitwisselbaarheid zodat iedere burger aangesloten kan worden en dat alle partijen onderling kunnen samenwerken, gebruikmakend van dezelfde aansluiting en hetzelfde soort gas.
Tegelijkertijd kan de overheid doen wat het via de NAM deed, slim samenwerken met bedrijven die kennis en infrastructuren hebben, en goed kijken hoe ze ervoor kan zorgen dat alle burgers kunnen profiteren van de opbrengsten. Meer ruimte voor de commons in plaats van voor het grootkapitaal dus. Dat betekent ook een nieuwe plek geven aan het publieke domein in het digitale, en daarvan de toegang voor elke burger bewaken.
Een digitaal equivalent van de Napoleonwet wellicht, waarmee de Nederlandse staat of de burgers zelf eigenaar worden van alle data die ‘uit de Nederlandse grond’ afkomstig is? Dit zou burgers en de overheid een sterkere positie geven tegenover de grote commerciële databedrijven. In ieder geval zou het eigenaarschap duidelijker bij de burgers kunnen komen te liggen en de geaggregeerde en geanonimiseerde data bijvoorbeeld, bij de staat. Vervolgens kan de overheid op zoek naar die partijen die onze data het beste te gelde kunnen maken of dat op de meest verantwoorde of gewenste manier doen. En dat alles democratisch gecontroleerd.
Regulering van platformen
Een sterke overheid kan zorgen voor een sterke regulering van de markt en kan duidelijke kaders en grenzen aangeven waarbinnen men mag opereren. Met het vaststellen van een minimumloon voor bezorgers en schoonmakers wordt een van de onderkanten van de platformeconomie voorlopig gerepareerd. Amsterdam en enkele andere internationale steden leggen Airbnb aan banden. Maar er zal meer nodig zijn om de ontwikkeling van de platformeconomie in goede banen te leiden en te zorgen dat alle burgers hiervan kunnen profiteren. Waar het de cruciale infrastructuren van de toekomst betreft, zal ook regulering nodig zijn zoals we die kennen van het internet en telecom: bijvoorbeeld netneutraliteit.
Er is veel te doen. Hopelijk zijn er geen digitale aardbevingen nodig voor de overheid deze transformatie omarmt en toepast wat ze heeft geleerd van het gasavontuur.