Wie het nieuws van de afgelopen weken heeft gevolgd, kan het niet hebben gemist: de aanhangers van QAnon die geloven dat de wereld wordt geregeerd door pedofiele netwerken, zijn niet langer slechts een vreemde, marginale groep. De angst voor schadelijke effecten van 5G beperkt zich niet meer tot de dragers van alu-hoedjes. Bill Gates lijkt de mondiale schurk nummer één te zijn geworden, die stiekem chips bij iedereen wil implanteren via vaccinatie. De wereld lijkt helemaal in de greep van complottheorieën, en de corona-epidemie zorgde voor een perfect storm waarin verschillende theorieën met elkaar zijn vermengd tot één mondiaal supercomplot.
Wat is een goede manier om op deze ontwikkeling te reageren? Sommige commentatoren stellen de directe aanval voor: ‘Je moet de apekool van complotdenkers bestrijden,’ betoogde schrijver en historicus Ian Buruma in het NRC. Anderen willen meer het gesprek opzoeken, bezorgd dat een harde aanpak een groeiende groep burgers nog meer zou vervreemden. Het debat is immers al gepolariseerd, en verder polariseren zou alleen averechts werken. Daarnaast ontstond er een discussie waar we de grens moeten trekken om de samenleving van desinformatie te beschermen. Na het verschijnen van het blad Gezond Verstand in oktober, riepen verschillende Kamerleden Bruna en AKO op om hun maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen, en het blad van de schappen te verwijderen. Het verspreiden van desinformatie is gevaarlijk, riepen de voorstanders. Censuur, beargumenteerden de tegenstanders.
Zorgplicht
Zoals met veel andere zaken, heeft de coronacrisis ook hier de rol van de overheid onder een vergrootglas gelegd. Hoe moet de overheidsverantwoordelijkheid ingevuld worden om enerzijds de samenleving te beschermen tegen angstzaaierij en andere schadelijke invloeden, en anderzijds, de vrijheid van meningsuiting te waarborgen? Zijn veiligheid en democratische vrijheden nog met elkaar te combineren in de crisistijd? Hoe moet de overheid opereren als het al gauw te veel of te weinig doet – of, in het slechtste geval, beide?
Hoe kan de overheid ons beschermen tegen haatzaaierij?
Het helpt, denk ik, om te beseffen dat de invulling van die overheidsverantwoordelijkheid meer beslaat dan bepalen waar de grens van het overheidsingrijpen ligt. Ook de kaders waarbinnen de discussie überhaupt wordt gevoerd zijn van belang. Zo is een discussie rond censuur best misleidend, als het gaat om de kern van het probleem. Complottheorieën zijn namelijk niet per se uitingen die geweerd moeten worden uit het publieke domein omdat ze de wettelijke grens overschrijden. Het gaat om de hele sociale dynamiek van de verspreiding van berichten die kunnen leiden tot een toename van angst, wantrouwen, en onzekerheid in de maatschappij. En die effecten zijn niet alleen te herleiden tot de beschikbaarheid van (des)informatie.
Bubbel
Het probleem is ook dat die informatie actief wordt aangeboden, met name op sociale media. Dankzij technologie is het niet langer nodig dat mensen informatie opzoeken; de informatie zoekt mensen als het ware zelf op. Dat is iets heel anders dan de kwestie: is een blad bij Bruna te koop of niet? Want mensen brengen tenslotte niet meerdere uren per dag door bij Bruna, waar telkens het bewuste blaadje voor hun neus wordt gehouden. Een ander element van die dynamiek is het isolement, het opgesloten raken in een bubbel waar alleen nog maar dezelfde informatie wordt rondgepompt. YouTube en Facebook hebben besloten om de epidemie-ontkennende berichten te verwijderen, omdat zij de effecten van die dynamiek erkennen. Maar de logica achter deze beslissing is eigenlijk omgekeerd dan die van censuur: het gaat om zorgdragen voor een effectief toegang tot een breed spectrum van informatie voor de burgers, en om het intomen van processen die dat beletten. Dit is geen kwestie van inperken, maar juist van breed houden van de informatievoorziening. Het zou interessant zijn als de overheid meer vanuit die gedachte een eigen “zorgplicht” invult.
Bias
Wat het bestrijden van fake news en complottheorieën lastig maakt, is dat ze volgens vele onderzoeken redelijk immuun zijn voor een redelijke tegenstrategie, voor de pogingen om ze te ontkrachten met feiten en cijfers. Zo heeft de Nobellaureaat, psycholoog en econoom Daniel Kahneman onderzoek gedaan naar informatieverwerking, en aangetoond dat wanneer mensen nieuwe informatie te verwerken krijgen, ze geneigd zijn alleen informatie te onthouden die bevestigt wat ze al eerder wisten of geloofden, de zogenaamde bias. Maar als dat zo is, dan is een breed aanbod van informatie nog niet voldoende om het bovengenoemde zorgplicht in te vullen. Op één of andere manier zou die breedte ook effectief moeten worden behouden. Dit creëert een soort push om nieuwe kennis te ontwikkelen die gebruikt kan worden om de publieke opinie effectief te beïnvloeden en te keren.
Dankzij sociale media zoekt informatie mensen op
Zaken als persuasieve communicatie horen daar zeker bij, maar het gaat verder dan dat. Binnen sociale wetenschappen wordt onderzoek gedaan naar mogelijke instrumenten om mensen te ontdoen van mispercepties en onjuiste overtuigingen. Echter, er wordt vaak voorbijgegaan aan het feit dat afwijkende opvattingen ook een resultaat kunnen zijn van een politieke overtuiging. Het gevaar dat hier ontstaat is dat dezelfde instrumenten die effectief tegen complottheorieën ingezet kunnen worden, kunnen worden gebruikt om kritische geluiden te onderdrukken. Dit is daarom geen remedie, maar levert onvermijdelijk ook een gevaar op voor de democratie.
Omroep ZWART
Daarom moeten we verstandig met die instrumenten omgaan, zullen de praktische geesten onder ons zeggen. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Een aanpak gericht op het vinden van juiste prikkels om publieke perceptie te veranderen, gaat namelijk van meet af aan voorbij aan de politieke dimensie, en ziet de burgers niet als burgers maar als economische wezens met hun voorkeuren, meningen en likes die kunnen worden bijgesteld. Politieke voorkeuren worden daarin als één van de parameters opgenomen.
Het resultaat? Hier is een voorbeeld: in recente berichtgeving over dat iedereen tegenwoordig “eigen nieuws” produceert en uitzendt, doorgaans via de YouTube-kanalen, werd in één adem de nieuwe omroep ZWART genoemd. Een omroep, nota bene, en dus een bewuste keuze om het niveau van een YouTube-kanaal te overstijgen. Om die reden moet de zoektocht naar een goed antwoord op het complotdenken niet gereduceerd worden tot pogingen om de publieke opinie effectiever te “managen”.
Een aanpak om complottheorieën tegen te gaan zou kritisch denken niet in gevaar moeten brengen, maar juist moeten versterken. Tegenwoordig heet om het even welk geluid “kritisch”, maar we mogen niet vergeten dat de kracht van kritisch denken nooit lag in zomaar wat afwijkende meningen. Het credo “durf te weten” bracht zo’n diepgaande transformatie op gang sinds de verlichting; het is de motor geweest achter de explosieve groei van kennis en de ontwikkeling van de wetenschap, maar net zo goed de motor van maatschappelijke en politieke transformaties, de roep om rechten, vrijheid, gelijkheid en veel meer zaken die we dierbaar en waardevol achtten. Als het gratuite beroep op kritische geluiden nu een motor wordt van processen die de maatschappij alleen maar meer angstig maken, meer wantrouwend, meer vervreemd, dan wordt die zwaarbevochten autonomie effectief ondermijnd, en niet vooruitgeholpen. Dan sterft kritisch denken een miserabele dood. Die boodschap zou wat mij betreft wat luider en krachtiger uitgedragen mogen worden, door de burgers, maar ook door de politici en de bestuurders. Laten we op de bres staan om kritisch denken te verdedigen, en niet alleen kijken aan welke knoppen wij kunnen draaien om het geruchtencircuit in het gareel te houden. Wat wij nu nodig hebben, is een bredere horizon.
*Dit artikel verscheen recent in Publiek Denken 23: Dienstverlening in tijden van crisis. Benieuwd naar meer artikelen? Neem dan een abonnement op Publiek Denken.
Beeld: ANP
Ivana Ivkovic is filosoof en schrijft over politiek en maatschappij. Dat combineert ze met het geven van cursussen en publieksoptredens. Voor meer informatie, ga naar haar website.