Het is een weerkerende frustratie van kinderdagverblijven. Ouders die hun kroost te laat ophalen. Natuurlijk altijd vanwege die ene belangrijke afspraak die uitliep, overmacht of domme pech. Zou het helpen om deze ouders een lesje te leren door een boete voor te laat komen te geven? Israëlische wetenschappers onderzochten het en kwamen tot de conclusie dat een boete averechts werkt. De reden? De boete vervangt het schuldgevoel wat ouders toch wel hebben als ze te laat komen. Als je gewoon netjes de boete betaalt, is het ook niet nodig je schuldig te voelen en wordt te laat komen gevoelsmatig veel minder problematisch.
We hebben hier het voorbeeld van het zogenoemde crowding out-effect. Door een (financiële) incentive wordt de intrinsieke motivatie om je kind op tijd op te halen, verdrongen door een extrinsieke motivatie. En dus maken mensen een zakelijke in plaats van een morele overweging.
Ik moest hieraan denken toen ik las van de problemen waar de vrijwillige brandweer in terecht is gekomen dankzij een Europese richtlijn. Deze richtlijn stelt dat als vrijwilligers hetzelfde werk doen als betaalde beroepskrachten, zij ook gelijkelijk moeten worden behandeld. Omdat het onbetaalbaar is om alle brandweerlui een arbeidsovereenkomst te geven (en velen van hen daar ook helemaal niet op zitten te wachten), wordt nu geprobeerd een duidelijke differentiatie in taken aan te brengen. Het specialistische werk is voor de beroeps, het andere werk mag ook door vrijwilligers gedaan worden.
De vrijwilligers balen als een stekker en snappen ondertussen niet waar de Europese Commissie zich druk over maakt. Zij doen hun werk omdat ze het mooi en belangrijk vinden, omdat hun vader het ook deed, omdat ze iets voor de gemeenschap willen betekenen. Niet omdat ze verlegen zijn om werk of om geld. Decennialang heeft de vrijwillige brandweer geleerd hoe je de intrinsieke motivatie van je vrijwilligers onderhoudt en versterkt. Door ze serieus te nemen. Door ze vertrouwen te geven. Door je organisatie om hen heen te bouwen en te snappen dat commitment ook anders kan worden geregeld dan met een contract en met geld.
Voor dat effect had de Europese Commissie geen oog. Nu de vrijwilligers het gevoel krijgen een soort tweederangs brandweer te worden, dreigt 15 procent van de vrijwilligers de spuit erbij neer te gooien. Dat komt ervan als je met de beste bedoelingen beleid maakt, maar op basis van een versimpeld model van menselijk gedrag en zonder oog voor de complexiteit van sociale praktijken.
Het was Rutte die keer op keer aangaf geen belang te stellen in sociologische analyses. Dit voorbeeld en legio andere laten zien dat de beste man de plank op dit punt faliekant misslaat. Wat mij betreft mogen de formerende partijen Rutte veel vergeven, maar hierover moet nog wel even een vlammend gesprek worden gevoerd. Dat scheelt in de toekomst heel wat bedrijfsbrandjes.