Beeld: Pixabay/OpenClipart-Vectors
Tijdens een recent interview op NPO Radio 1 besprak politicoloog dr. Koen Damhuis de vraag of ambtenaren mogen protesteren tegen het overheidsbeleid. Dit onderwerp kwam naar voren naar aanleiding van wekelijkse demonstraties van ambtenaren tegen het Israëlbeleid van de Nederlandse regering. Damhuis stelt dat het tijd is voor een bredere discussie over de rol van ambtenaren in het publieke debat: kunnen zij hun onvrede uiten, of moeten ze strikt loyaal blijven aan hun minister en het beleid dat zij uitvoeren?
Traditioneel wordt van ambtenaren verwacht dat zij loyaal zijn aan de politieke macht. Zij dienen het beleid uit te voeren dat door de regering is vastgesteld, ongeacht hun persoonlijke opvattingen. Damhuis ziet echter dat deze loyaliteit steeds vaker ter discussie staat, vooral in situaties waarin ambtenaren het gevoel hebben dat zij een verantwoordelijkheid dragen richting het publieke belang. ‘Ambtenaren kunnen kiezen om loyaal te blijven, ontslag te nemen, of zich uit te spreken,’ aldus Damhuis. Wanneer ambtenaren kiezen voor openlijk protest, zoals in het geval van de demonstraties bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, wordt dit een complexe kwestie, vooral als het onderwerp raakt aan hun dagelijkse werk.
Grenzen aan ambtelijke vrijheid
Een belangrijk aspect van de discussie is hoe ambtenaren zich uiten over beleid waar zij direct mee te maken hebben. Volgens Damhuis is er een verschil tussen een ambtenaar van Buitenlandse Zaken die demonstreert tegen het buitenlandbeleid, en een ambtenaar van Volksgezondheid die buiten werktijd deelneemt aan een klimaatdemonstratie. ‘In het eerste geval raakt het direct aan hun werk, wat de protesten gevoeliger maakt,’ zegt hij. Dit roept de vraag op wie daadwerkelijk de leiding heeft op een ministerie. ‘Het is vreemd als een minister steun moet vergaren bij zijn ambtenaren in plaats van andersom,’ stelt Damhuis.
Veranderend beeld van ambtenaren
Onderzoek van Damhuis en zijn collega’s laat zien dat het beeld van de ambtenaar in de politiek aan het verschuiven is. Waar ambtenaren voorheen vaak werden gezien als inefficiënt en bureaucratisch, worden ze nu vaker geframed als immoreel en vooringenomen. De onderzoekers analyseerden 70.000 tweets van Nederlandse politici en zagen dat ambtenaren steeds meer worden neergezet als partijdig. De huidige protesten voeden dit beeld, zegt Damhuis: ‘Als ambtenaren zich uitspreken over gepolariseerde kwesties, groeit de indruk dat ze niet neutraal zijn, terwijl hun kritische blik juist waardevol kan zijn bij de ontwikkeling van beleid.’
Politiek primaat
Hoewel ambtenaren van grote waarde zijn in het beleidsproces, ligt het uiteindelijke besluitvormingsrecht bij de politiek. Het parlement neemt beslissingen en het is aan de ambtenaren om die uit te voeren. Damhuis benadrukt dat de huidige demonstraties de grens tussen politiek en ambtelijk werk doen vervagen. ‘Ons politieke stelsel is zo ingericht dat het primaat bij de politiek ligt. Het kan niet zo zijn dat er beleid wordt aangenomen door de Kamer en dat het vervolgens de vraag is of het wel wordt uitgevoerd omdat ambtenaren dwarsliggen.’
De vraag blijft hoe ambtenaren hun verantwoordelijkheid kunnen nemen richting het publieke belang, zonder hun loyaliteit aan de minister te ondermijnen. Het debat over deze kwestie is nog lang niet voorbij en zal naar verwachting alleen maar relevanter worden in de huidige gepolariseerde politieke en maatschappelijke omgeving.
Het volledige interview kan hier beluisterd worden.
Eendaagse masterclasses Samenspraak & Tegenspraak 2025 Volgend jaar organiseert de Publiek Denken Academie een aantal masterclasses over samenspraak en tegenspraak. Schrijf je hier in voor onze e-nieuwsbrief, dan brengen we je op de hoogte zodra de data bekend zijn.