Beeld: Shutterstock
Veel mensen vragen geen toeslagen of bijstand aan, zelfs als zij hier wel recht op hebben. De angst voor terugvorderingen speelt hierin een belangrijke rol. Dat concludeert Olaf Simonse in zijn promotieonderzoek naar financiële stress en het niet-gebruik van sociale voorzieningen. Zijn advies: ‘Laat de overheid het initiatief nemen.’
Invloed van emoties op financiële keuzes
‘Financieel beleid is vaak gebaseerd op het idee dat mensen altijd rationele beslissingen nemen, alsof ze computers zijn,’ zegt Olaf Simonse. ‘Uit psychologisch onderzoek blijkt echter dat context, emoties en persoonlijkheid een grote rol spelen bij geldkeuzes.’ Simonse werkte jarenlang als ambtenaar bij het ministerie van Financiën, waar hij onder meer hoofd was van het platform Wijzer in geldzaken. Hij ontdekte dat beleid niet altijd gebaseerd is op wetenschappelijke inzichten, wat hem motiveerde om onderzoek te doen naar de context waarin mensen financiële beslissingen nemen. Dit leidde tot zijn promotie aan de Universiteit Leiden, waar hij op 11 september zijn proefschrift Financial Stress by Design verdedigde.
Geldstress en mentale gezondheid
Financiële stress ontstaat wanneer mensen het gevoel hebben dat ze onvoldoende controle hebben over hun geldzaken. Dit leidt vaak tot zowel cognitieve als fysieke klachten, zoals concentratieproblemen of buikpijn. ‘Hoewel bekend is dat financiële stress en mentale gezondheid nauw samenhangen, blijft het moeilijk om aan te tonen dat financiële stress leidt tot een slechtere mentale gezondheid. Het is immers onethisch om mensen bewust in financiële problemen te brengen,’ legt Simonse uit. Tijdens het eerste halfjaar van de coronapandemie voerde het Kenniscentrum Psychologie en Economisch Gedrag (KCPEG) onderzoek uit onder ruim duizend huishoudens om deze dynamiek beter te begrijpen.
Uit de resultaten bleek dat mensen met veel financiële stress ook mentaal slechter functioneerden, ondanks een stabiel algemeen welzijn. Simonse benadrukt dat financiële stress meer omvat dan alleen het inkomen. ‘Andere factoren, zoals de hoeveelheid schulden of spaargeld, zijn minstens zo belangrijk. Iemand met een lager inkomen maar een financiële buffer ervaart bijvoorbeeld minder stress.’
Niet-gebruik van sociale voorzieningen
Ondanks dat mensen recht hebben op sociale voorzieningen, zoals toeslagen en bijstand, maken zij hier vaak geen gebruik van. Zo’n 10 tot 15 procent van de Nederlanders die recht hebben op toeslagen, vraagt deze niet aan. Voor bijstand geldt dit zelfs voor ongeveer 35 procent. Simonse onderzocht samen met zijn collega’s de redenen hiervoor door met mensen in gesprek te gaan op de Haagse markt en in het centrum van Eindhoven. ‘Veel mensen vertelden openhartig over hun geldzorgen, vooral wanneer zij in een rustige omgeving, zoals een café, hun verhaal konden doen.’
Angst en wantrouwen als barrières
Een van de belangrijkste redenen waarom mensen geen toeslagen aanvragen, is de angst voor terugvorderingen. Veel respondenten hadden in het verleden een terugvordering meegemaakt en wilden dat niet opnieuw riskeren. ‘Sommigen zeiden letterlijk: “Dan hoef ik die toeslag niet meer”.’ Andere belemmeringen waren de administratieve last, zoals het aanleveren van veel formulieren, en schaamte. Sociale steun, zoals hulp van familie of een professional, bleek in deze gevallen een positieve invloed te hebben.
Oproep tot actie vanuit de overheid
Simonse pleit voor een meer dienstbare houding van de overheid richting de burger. ‘Het wantrouwen van de overheid naar burgers is doorgeschoten en dit werkt wantrouwen bij burgers in de hand.’ Hij stelt voor om het aanvraagproces eenvoudiger te maken en zelfs te overwegen dat de overheid zelf berekent waar mensen recht op hebben. ‘In plaats van de verantwoordelijkheid volledig bij de burger te leggen, zou de overheid toeslagen kunnen toekennen en maandelijks automatisch uitkeren. Hoewel dit ingewikkeld lijkt, kan zo’n systeem het vertrouwen in de overheid verbeteren.’