Een transparantere overheid beloven, is lekker gemakkelijk. Maar wat komt er in de praktijk van die transparantie terecht? Het is tijd dat we met z’n allen de schouders zetten onder een meer open bestuurscultuur. Een interview met Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International en Serv Wiemers, directeur van Open State Foundation.
Op 10 januari 2022 is het kabinet-Rutte IV beëdigd. In Publiek Denken 26: Kabinet aan zet, dat op 11 mei 2021 verscheen, gingen we in op de grote uitdagingen waar het kabinet voor staat. Dit artikel verscheen in die editie en is met het aantreden van Rutte IV opnieuw relevant.
Wil je als parlementariër onderzoeken hoe het heeft kunnen gebeuren dat tienduizenden inwoners ten onrechte jarenlang zijn bestempeld als fraudeurs, waardoor zij diep in de schulden zijn gedrukt en hun levens verwoest zijn? Dan krijg je, lang nadat je daarom had gevraagd, een vuistdikke stapel paperassen op je bureau, met daarin meer zwartgelakte informatie dan leesbare. Of wil je meer inzicht in het formatieproces, omdat een onbewaakt A4’tje erop wijst dat daar over zaken is gesproken die tot veel verontwaardiging leiden? Dan is de eerste reactie van de premier er een van vastberaden weigering: die informatie is niet voor de openbaarheid.
Achterkamertjespolitiek
Met openheid van informatie en transparantie is het niet goed gesteld in Nederland. ‘In de wereldwijde Right to Information Index, uitgevoerd door het Centre for Law and Democracy, staat Nederland al jaren ergens in de middenmoot. En in het tijdperk-Rutte is het gebrek aan openheid helaas versterkt,’ zegt Serv Wiemers, directeur van Open State Foundation. ‘De achterkamertjespolitiek, het ritselen en het regelen zijn niet van deze tijd, maar het gebeurt wel. De dividendbelasting is daar het grote voorbeeld van. Als het afschaffen daarvan een beleidskeuze is, prima. Maar wees duidelijk op basis waarvan je tot dat besluit komt. Het kan niet zo zijn dat daar, op de belangrijkste plek van het land, totaal geen inzicht over verschaft wordt.’
‘Achterkamertjespolitiek is niet van deze tijd’
Rondom de fieldlabs, opgezet om te experimenteren met evenementen in coronatijd, ontstond opnieuw ophef over een gebrek aan openheid. Journalistiek onderzoeksplatform Follow the Money achterhaalde dat het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) 925 miljoen euro overmaakte naar Stichting Open Nederland, zonder dat daarvoor een aanbesteding was gedaan. Bovendien zijn er twijfels over de mate van verantwoording die de stichting af dient te leggen aan het ministerie. ‘Ik kan mij voorstellen dat Kamerleden vragen waarom dit niet openbaar is aanbesteed,’ stelt Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International. ‘En hoe is besloten dat geld zo te besteden? Dat zijn legitieme vragen. Je kunt dan niet zeggen dat er geen notulen van die gesprekken zijn. Misschien was er wel een ambtenaar die pleitte voor een aanbesteding, of een ander die vond dat dit geld beter besteed kon worden aan verhoging van de ic-capaciteit.’
Risico
De politieke cultuur beïnvloedt logischerwijs de ambtenarij, hoewel daar al ver voor het tijdperk-Rutte geslotenheid tot norm verheven was: de Oekaze Kok, een regeling waardoor ambtenaren niet direct met volksvertegenwoordigers of pers mogen praten, werd in 1998 van kracht.
Van der Laan merkte het toen ze zelf Kamerlid was. ‘In het Europees Parlement belde ik de hele tijd met ambtenaren uit de Europese Commissie: hoe werkt dit, hoe zit dat? Maar toen ik in de Tweede Kamer kwam, mocht ik geen ambtenaren meer spreken. Waarom niet? Kamerleden hebben weinig ondersteuning en er is veel kennis bij ambtenaren. Die hebben echt wel de wijsheid om hun minister niet te ondermijnen. Ik heb nota bene in mijn huidige functie meer toegang tot de kennis op de ministeries dan als Tweede Kamerlid!’
In de ambtenarij is veel professionaliteit, creativiteit en intelligentie, zegt Van der Laan. ‘Maar we kennen in Nederland het primaat van de politiek. Er is een risico dat de nadruk ligt op het voorkomen dat een minister in de problemen komt, want dat is het ergste wat er kan gebeuren, is het idee. Ambtenaren zouden dan vooral bezig zijn de minister uit de wind te houden. Maar als je een sterk politiek leider bent, dan geef je ruimte om te experimenteren, te oefenen en fouten te maken. Ambtenaren moeten de ruimte houden om alternatieven voor te leggen, met voor- en nadelen, en een advies te geven. Maar de minister kiest. Neem de verantwoordelijkheid als minister en steun je ambtenaren.’
Tuin
Volgens Wiemers is de basishouding ten opzichte van informatie vaak al niet goed. ‘Informatie bij de overheid is niet van de overheid, het is publieke informatie. Mensen hebben simpelweg het recht om informatie in te zien, te weten wat er gebeurt en daar eventueel zelf mee aan de slag te gaan.’ Wiemers meent dan ook dat de muur tussen overheid en burger zo dun mogelijk moet zijn. ‘Openheid en transparantie creëren vertrouwen in de overheid en de beleidsvorming wordt sterker als meer mensen kritisch meedenken en er is meer draagvlak voor beleid.’
Openheid en transparantie zijn fundamentele onderdelen van de democratische rechtsstaat, voegt Van der Laan toe. ‘In een democratie staat de burger centraal. Transparantie is daarbij geen doel op zich, maar wel een belangrijk middel om controle uit te kunnen oefenen en te zorgen voor checks and balances, essentieel in een democratische rechtsstaat. Met daarbij opgemerkt dat bepaalde zaken natuurlijk ook vertrouwelijk kunnen zijn.’
Van der Laan wijst erop dat we niet ver hoeven te kijken om te zien wat er gebeurt als alle macht bij de overheid komt te liggen. In Hongarije en Polen breken autoritaire leiders stukje bij beetje de rechtsstaat af. ‘Zo zie je dat de rechtsstaat iets is waar je constant aan moet blijven werken,’ zegt Van der Laan. ‘Het is als een tuin, een ecosysteem op zichzelf, waarin je zaait, snoeit, onkruid verdelgt, iets nieuws plant. Daar mag niets uit verdwijnen, je hebt alles nodig om een volledige, goed functionerende rechtsstaat te hebben.’
‘De rechtsstaat is als een tuin waarin je zaait, snoeit en onkruid verdelgt’
Ieder radertje telt
Nu de kabinetsformatie achter de rug is pleiten verschillende partijen voor een nieuwe, meer open bestuurscultuur, maar ondertussen blijken er nog wat lijken in de kast te zitten: RTL onthulde onlangs dat het kabinet doelbewust informatie over de toeslagenaffaire achterhield voor de Tweede Kamer.
‘Zo’n cultuurverandering is een groot en complex proces,’ zegt Van der Laan. ‘We moeten de incidenten gebruiken om het anders te doen. De burger dienen moet op elke positie en in elke rang centraal staan. Je mag dan een klein radertje zijn in een groot systeem, ook jouw radertje is heel belangrijk. En als er iets niet goed gaat, moet dat bespreekbaar zijn. We hebben daarom een veilige meldcultuur nodig, waarin we mensen kunnen aanspreken op hun professionaliteit, zonder dat dat nadelige gevolgen heeft voor de melder.’
De Wet open overheid, die de Wet openbaarheid van bestuur vervangt, kan een verbetering zijn. De nieuwe wet stuurt op actieve openbaarmaking: alles open, tenzij… ‘Maar het advies om een informatiecommissaris aan te stellen, die toezicht houdt, is eruit gehaald,’ weet Wiemers. ‘Hopelijk komen er sterke mensen in het adviescollege, dat zou al heel wat zijn. Want daar begint het: je moet je eigen informatiehuishouding zo inrichten dat alles snel en duidelijk te vinden is, voor jezelf en voor de buitenwereld.’
Hij denkt dat de veelgehoorde vraag om meer openheid oprecht is. Wiemers: ‘Iedereen is enorm geschrokken van de toeslagenaffaire, dat is echt niet zomaar iets. De politiek is in crisis en dat heeft te maken met een gebrek aan transparantie. Dat besef leeft breed. Misschien niet bij ieder individu, maar over het algemeen weet men wel: dit gaat niet zomaar voorbij.’ Een roep om verandering is het begin, nu is het zaak te kijken of men het ook meent, besluit Van der Laan. ‘De bestuurscultuur maken we met z’n allen. Dus blijf erop hameren, en blijf er druk op houden.’
Beeld: ANP