Het decentraal bestuur in Nederland is een uitvoeringskantoor van het rijk geworden. Van autonomie is steeds minder sprake en het chagrijn en verloop bij bijvoorbeeld raadsleden en wethouders groeit. Die neerwaartse spiraal kunnen we keren, onder andere door een aanzienlijke verbetering van beschikbare financiële arrangementen, meer autonomie voor provincie en gemeente en een flinke versterking van de positie van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) bij de taaktoedeling aan het decentraal bestuur. Dat stelt staatsrechtgeleerde Douwe Jan Elzinga in zijn advies Naar nieuwe vormen van decentraal bestuur.
Een ding is duidelijk voor Elzinga: er moet wat gebeuren. Wanneer decentrale overheden hun autonomie verliezen en vooral bezig zijn om het beleid van Haagse vakdepartementen uit te voeren, worden lokale verkiezingen een toneelstuk dat je net zo goed kunt afschaffen. Op zichzelf is daar volgens hem niks mis mee: in Zweden pakt men het bijvoorbeeld zo aan. Maar, stelt de emeritus hoogleraar staatsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen, we moeten wel een keuze maken. ‘Ik werd zo’n 2 jaar geleden door de minister van BZK uitgenodigd om op te schrijven hoe ik vond dat het zou moeten,’ zegt Elzinga. Hij lacht: ‘Dat was een behoorlijk vrije opdracht. Gelukkig had ik veel over het onderwerp gepubliceerd, zoals nog niet zo lang geleden een ontwerp voor de Wet op het decentraal bestuur voor de VNG. Bovendien kon ik gebruikmaken van rapporten van de ROB en de Raad van State. Als eerste ben ik begonnen om het probleem helder te krijgen. Helaas doen we het in Nederland nog weleens andersom: met oplossingen komen voordat we weten wat er aan de hand is.’
Het ‘probleem’ waarover hij spreekt, is taai, zegt hij. En het bestaat al jaren. ‘In de Gemeentewet, Grondwet en andere organieke wetten staat beschreven hoe de instituties in elkaar zitten. En de Grondwet zegt iets over wat de taken van gemeenten idealiter zijn. Maar de feitelijke gang van zaken is dat vakdepartementen in Den Haag in de kokers beslissen waar gemeenten mee bezig zijn. Die verkokering is enorm. Zo groot zelfs dat de formats en financiële arrangementen niet alleen per departement verschillen maar soms ook per directoraat-generaal binnen hetzelfde departement.’
Politieke gemeenschap
Onderwijs, het sociaal domein, woningbouw, de energietransitie… Volgens Elzinga is iedereen met de beste bedoelingen bezig om deze onderwerpen bij de lokale overheden voor het voetlicht te krijgen. ‘Maar het loopt allemaal uit elkaar en niemand heeft er overzicht over. Daarom is het belangrijk om je af te vragen: willen we lokale bestuursorganen als uitvoeringskantoor gebruiken, voor dit soort ingewikkelde vraagstukken?’
*Dit is het eerste deel van een artikel uit PD33: Blik op de gemeenteraad. Lees hier verder
Beeld: ANP Foto