In een democratie hebben ambtenaren geen politieke taken. Politiek als beroep is het standaardwerk over de positie van ambtenaren in de moderne politiek. Daarin omschrijft Max Weber de politicus in markante bewoordingen zonder enige ruimte voor idealistische luchtfietserij: ‘Wie voor de politiek leeft, vult er inherent zijn leven mee. Hij geniet van zijn pure macht (…).’ De pure macht dient de publieke zaak. In een democratie wordt die macht bij de verkiezingen aan een politicus of zijn/haar partij verleend. De legaliteit is de belangrijkste grondslag van de politieke macht. Een ambtenaar leeft niet voor de politiek.
Ook een ambtenaar dient de publieke zaak. Hier ontstaat de gemeenschappelijke grond waarop de politicus en de ambtenaar elkaar treffen: een mijnenveld. Een ambtenaar, gezien zijn beroep, bedrijft volgens Weber geen politiek. Een ambtenaar bestuurt onpartijdig: ‘sine ira et studio, zonder woede en partijdigheid moet hij zijn ambt uitoefenen.’ U weet nu waar ik naartoe ga. Al 2 weken na de terroristische aanslag van Hamas op Israël verzet een aantal ambtenaren zich heimelijk en openlijk tegen het kabinetsbeleid over Israël en Hamas: de publicatie van een open brief, protesten bij de ingang van het ministerie van Buitenlandse Zaken en ten slotte het lekken van vertrouwelijke gesprekken naar de media. Ze begaan de ambtelijke hoofdzonde!
Weber liet na om te reflecteren op het gewetensvraagstuk. Wat moet een ambtenaar doen wanneer een beleid of beslissing in strijd is met zijn of haar geweten? Een ambtenaar is geen machine die volgens een vaststaande bevelconstructie functioneert. Bovendien heeft niemand de bevoegdheid om het geweten van een individu te commanderen. Beslissingen die in Nederland misdadige toestanden veroorzaken, moeten nooit worden uitgevoerd. Maar hoe zit het met andere beslissingen die hier te lande niet tot misdaden leiden? Het buitenlandbeleid is een ingewikkeld domein. Ook daarop moeten de politici bij hun belangenafweging de mensenrechten betrekken. Maar mensenrechten zullen niet altijd prevaleren. Nederland heeft gas nodig. Als politici de mensenrechtenmaatstaven zouden hanteren, blijft er geen land over waar gas kan worden gekocht.
De rebellerende ambtenaren die een ander buitenlandbeleid wensen, moeten de politiek ingaan of moeten niet langer hun specifieke functie uitoefenen. Deze ambtenaren kunnen niet langer door burgers als onpartijdige bestuurders worden beschouwd. Ministers kunnen ook geen verantwoordelijkheid nemen voor ambtenaren die zich openlijk tegen het kabinetsbeleid keren. De regel dat de politiek beleid maakt en de ambtenaar uitvoert biedt ultieme bescherming aan ambtenaren, zolang de ambtenaren onpartijdige bestuurders zijn.
*Deze column verscheen oorspronkelijk in PD 49: Leefomgeving
Beeld: Pexels