Tegenspraak geven is lastig

Tegenspraak geven is lastig, zelfs voor topambtenaren. Vaak is de boodschap die wordt gebracht niet welkom en dat kan de verhoudingen op scherp zetten. Bovendien: de tegengesproken bewindspersoon kan je het leven zuur maken en dat is soms een ongemakkelijk gevoel. DG Mobiliteit bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat Mark Frequin schreef een boek over het onderwerp: Tegenspraak graag; geen pantser maar ruggengraat. ‘Ik merk dat ik er in de loop van de jaren beter in ben geworden maar een top 10 van tips kan ik helaas niet geven.’

Frequin (zie foto) heeft een indrukwekkende staat van dienst bij de rijksoverheid, die meer dan 35 jaar omvat. Voordat hij DG Mobiliteit werd bij het ministerie van IeW, was hij DG op de ministeries van BZK, VROM, EZ en V&W, plaatsvervangend SG bij het ministerie van Justitie en vervulde hij meerdere directeursfuncties op het ministerie van Onderwijs, (Cultuur) en Wetenschappen, onder andere onder minister Jo Ritzen en staatssecretaris Jacques Wallage. Net als ander ambtenaren heeft ook hij tijdens die 35 jaar geworsteld met het onderwerp tegenspraak. Bij sommige bewindslieden was het lastig, bij anderen juist het niet. ‘Je wilt niet een kloon van jezelf. Je wilt juist de denkkracht van anderen,’ citeert hij Ritzen. En met Wallage sparde hij uren achtereen, vaak tot diep in de avond.

Dramatisch
In zijn boek behandelt Frequin tegenspraak vanuit meerdere perspectieven. Aan bod komen onder andere de arena waarin bewindslieden en ambtenaren opereren, de wisselwerking tussen beide partijen, de eigenschappen van macht en het belang van tegenspraak in een samenleving die steeds sneller en heftiger verandert. Hij beperkt zich daarbij niet alleen tot zijn eigen ervaring maar put ook uit die van andere ambtenaren en bestuurders en haalt voorbeelden aan uit de Griekse en Romeinse oudheid, de krijgsmacht en sport. Hoe dramatisch een situatie zonder tegenspraak kan uitpakken, illustreert hij met de laatste expeditie van de wereldberoemde bergbeklimmers Rob Hall en Scott Fischer. ‘Ze gaan met 21 man de Mount Everest op en de afspraak is dat er tijdens de klim geen discussies worden gevoerd. Wanneer een gevaarlijk situatie ontstaat omdat Hall en Fischer zich zelf niet aan de afgesproken veiligheidsregels houden, blijkt dat de andere leden van het team zich niet in de positie voelen om vragen te stellen. Met desastreuze gevolgen: 5 van de 23 klimmers keren niet terug. Waaronder Hall en Fischer zelf.’
Bergbeklimmen is natuurlijk iets anders dan het werk van ambtenaren, relativeert Frequin. ‘Maar het voorbeeld van Hall en Fischer laat wel duidelijk zien welke aspecten een rol spelen. Het gaat om het juiste tijdstip en gelegenheid, de groepsdynamiek, de zelfverzekerdheid van de leiders enzovoort.’

Humor
Een andere factor van belang is de ‘klikfactor’ Als er geen klik is tussen bewindspersoon en een ambtenaar kan dat heel lastig zijn,’ aldus Frequin: ‘Als die er wel is, gaat alles gemakkelijker. Ook loyaliteit en wederzijds respect spelen een rol. Ik bedoel niet te zeggen dat je vrienden van elkaar moet zijn maar wel dat je van elkaar accepteert dat je anders ben en dat er vertrouwen is in elkaar.’
‘En humor,’ gaat hij verder. ‘Wanneer je grappen maakt, kan dat ontspannend werken en kun je je boodschap gemakkelijker kwijt. Net als de hofnar in de middeleeuwen. Met grappen en grollen, maar met een serieuzere ondertoon.’

Anti-autoritair
Hoe staat het met Frequins eigen ‘tegensprakerigheid’? ‘Ik heb gemerkt dat ik het in de loop van de jaren beter ben gaan doen,’ zegt hij. ‘Maar wat je zult concluderen als je mijn boek leest: het blijft moeilijk. Tips voor tegenspraak krijg je niet.’ Dat ook hij soms worstelt, blijkt bij zijn afscheid als DG bij het ministerie van Economische Zaken. Minister Maria van der Hoeven zegt bij die gelegenheid: ‘Mark is een beetje een anti-autoritaire ambtenaar.’ Desalniettemin kwam het goed tussen Frequin en de minister. Van der Hoeven: ‘Het heeft even geduurd maar we hebben vertrouwen in elkaar gekregen.’