Mensen hebben de mond vol van moraal, maar de praktijk is weerbarstig. Zeker in topposities in het bedrijfsleven en de publieke sector moet je soms vuile handen maken. Toch is het de vraag of wij in Nederland wel kritisch genoeg naar onszelf kijken. Weliswaar hield voormalig minister van Infrastructuur en Waterstaat Cora van Nieuwenhuizen zich aan de regels toen zij overstapte naar Energie-Nederland en ongetwijfeld biechtte minister van Financiën Wopke Hoekstra zijn belang in een tropische brievenbusfirma keurig op aan Mark Rutte en gaf hij dat belang op voordat hij toetrad tot het kabinet, maar toch is voor iedereen duidelijk dat er iets wringt.
Er zijn genoeg voorbeelden te bedenken die critici in het gelijk stellen. Kijk naar Sywert van Lienden die in opspraak kwam vanwege zijn handel in mondkapjes. Van Lienden zat fout in zijn dubbelrol van publiek figuur/ondernemer, idealist/kapitalist en tegelijkertijd is zijn dubbelspel ook normaal. Hij maakt het weliswaar bont, maar zijn gedrag is niet uitzonderlijk. Als zijn handelen laakbaar is, dan moeten meer ex-politici en ex-ambtenaren in de spiegel kijken.
Aanvankelijk leek iedereen onder de indruk toen Van Lienden opriep om samen de schouders eronder te zetten om het dreigende mondkapjestekort op te lossen. In plaats van de overheid effectiever te maken als ambtenaar, blies hij hoog van de toren en werd ondernemer. Dat was geen toeval: in de media, het grote bedrijfsleven en zelfs onder politici bestaat al jaren het gevoel dat de overheid een ineffectieve bureaucratie is, die je zo klein mogelijk moet houden. Van Lienden, die zelf ambtenaar was in Amsterdam en meeschreef aan de verkiezingscampagne van het CDA, staat symbool voor het heersende anti-overheid sentiment.
Inhaalslag
Wie de oude verkiezingsprogramma’s van bestuurspartijen VVD, CDA en PvdA erop naslaat, komt tot deze vrij bizarre conclusie: het zijn de bestuurderspartijen zelf die oproepen tot een kleinere overheid en neerbuigend van bureaucratie spreken. Men idealiseert in Nederland al decennialang ondernemerschap en prijst ondertussen maatschappelijke initiatieven. Van Lienden is als ondernemend idealist een kind van zijn tijd dat royaal verdient aan het oplossen van maatschappelijke problemen. Idealisme is alleen niet hetzelfde als ethiek, wat bijvoorbeeld daaruit blijkt dat hij anderen vertelde dat hij zijn werk uit liefdadigheid deed […]
Van Lienden zat fout in zijn dubbelrol van publiek figuur/ondernemer, idealist/kapitalist en tegelijkertijd is zijn dubbelspel ook normaal. Als hij immers fout is, wie van de (oud)politici en bedrijfstop is dat dan niet? Netwerken van machtige en rijke mensen zijn ook in Nederland invloedrijk.
Een groot ethisch vraagstuk dat de casus van Lienden oproept: wanneer is netwerken een vorm van corruptie? En daarmee samenhangend: door wie binnen machtsnetwerken wordt eigenlijk beslist of een prijs voor bepaalde goederen eerlijk is? Denk in dit verband bijvoorbeeld ook aan de vage rol van Zijne Hoogheid Prins Bernhard van Oranje-Nassau, Van Vollenhoven in de Formule 1 -races in Zandvoort. Zijn wij in Nederland niet naïef over het profijt dat zo iemand heeft bij zijn inzet voor een sportevenement?
Deze netwerkproblematiek speelt overal en bijvoorbeeld ook in de farmaceutische industrie. Kijk naar de disproportionele winsten op vaccins, vaak ten onrechte gelegitimeerd met een beroep op hun “ondernemerschap” en “risico’s”. Waarom klinkt daar zo weinig kritiek op?
De bestaande kritiek wordt omzeild door de mensen in het bedrijfsleven die de weg weten in Den Haag. Farmaceuten komen op die weg trouwens allerlei andere sectoren tegen: Uber vroeg Diederik Samson, ExxonMobil Klaas Dijkhoff, Energie-Nederland Cora van Nieuwenhuizen. Je kunt de ex-politici die overstappen op lobbyen per strekkende meter aanleveren!
Het is tijd dat Den Haag nu echt een lobbyverbod voor ex-politici instelt want de bestaande gedragscodes integriteit werken niet. Mensen worden vertrouwd op hun netwerken terwijl daar juist de belangenverstrengeling verborgen zit.
*Dit is een deel van een artikel van Jelle van Baardewijk dat zal verschijnen in de nieuwste editie van Publiek Denken, die op 19 oktober op de mat ligt. Nog geen abonnee? Neem hier een abonnement