In zijn grote boek over Amerika uit de eerste helft van de negentiende eeuw geeft de Franse aristocraat Alexis de Tocqueville een opmerkelijk genuanceerd en verstandig beeld van het verschijnsel democratie. Om te beginnen bewondert hij – en dat is geen sinecure want zijn familie werd op het schavot van de revolutie onthoofd – de wijze waarop de Amerikanen ermee omgaan. Ze kunnen het beter dan wij Europeanen, stelt hij. Wij hebben gewoon te lang en te veel ervaring met aristocratie. Het zal dan ook lang duren voor wij aan een ander politiek stelsel gewend zijn. Zo niet de bewoners van de nieuwe wereld. Die kennen niet anders. Voordelen? Zeker, vele! Maar nadelen ziet Tocqueville ook.
Zoals het woord zegt, heeft de meerderheid het in een democratie voor het zeggen, vervolgt hij. Maar hoe vergaat het de minderheid? Wat mij in Amerika het meest tegen de borst stuit, schrijft Tocqueville, is niet de ongelimiteerde vrijheid maar het feit dat er nauwelijks garanties bestaan tegen de tirannie van de meerderheid. Ernstig wordt die tirannie vooral waar het de publieke opinie betreft. Zelfs de meest absolute vorsten konden niet beletten dat in een samenleving vijandige ideeën circuleerden. In Amerika ligt dat volgens Tocqueville anders.
Zolang de meerderheid twijfelt, is praten toegestaan. Maar nadat de meerderheid een keuze heeft gemaakt, hult iedereen zich in stilzwijgen. De tirannie kruipt in ieders hart, zou je kunnen zeggen. Iedereen wordt uit angst voor publieke blamage zijn eigen dictator.
Ik kan niet voorkomen dat ik bij elke nieuwe mediahype aan de betreffende hoofdstukken in Tocquevilles boek denk. Dat deed ik vroeger al. Maar in de afgelopen 10, 15 jaar is dat denken almaar sterker geworden. De verklaring ligt voor de hand: voorheen, voor de digitalisering van alles en iedereen, werden publieke opinies tot op grote hoogte gefilterd door professionals en gevestigde media. Dat had nadelen. Het had ook voordelen. Tot dat laatste behoort het feit dat de nuance vaak toch enigszins behouden bleef. In dit tijdperk van sociale media gebeurt dat niet meer. Elke tegenstem wordt meteen verpulverd.
In de grond van mijn hart geloof ik dat democratie en publieke opinie staan of vallen bij tegenkrachten. Sterker nog: zij behoren daarvan de kern uit te maken. We agree to disagree, om het zo maar eens te zeggen. Bovendien gelooft hetzelfde plekje in mijn hart dat het slechts daar kan glanzen waar het wrijft. Tegenstemmen zijn nodig. Zo ook relativeringen. Als iedereen ja en amen knikt onder de stormen van de publieke mode, is het met democratie en vrijheid snel gedaan. Dan leven we in een (ja, hoe noem je zoiets?) democratuur.
Om die democratuur gaat het ook in de uitdrukking trial by media. In een goede en klassieke democratie zijn proces en vonnis voorbehouden aan de daartoe aangewezen machten. In de westerse democratie van dit moment gebeurt het steeds vaker dat zelfs die machten hun zelfstandige positie steeds minder innemen. Dat is ernstig, heel ernstig.