Het debat over de legitimiteit van de Europese Unie is lange tijd voornamelijk in institutionele termen gevoerd. Gebeurtenissen rondom de Brexit en Amerikaanse verkiezingen laten echter zien dat legitimiteit ook een sociaalpsychologische dimensie kent: identiteit, emoties, een gevoel van her- en erkenning spelen een grote rol en suggereren andere manieren om de legitimiteit van Europa te vergroten dan het opkrikken van de input-, throughput– en output-democratie.
Een van die opties is het gebruik van gedifferentieerde integratie, een Europa van verschillende snelheden. Hierbij werkt een beperkte club van lidstaten op een bepaald terrein intensief samen terwijl andere de wedstrijd nog even uitzitten. De bekendste voorbeelden hiervan zijn de euro, Schengen en het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie, maar er bestaat ook een Europees keuzemenu op het gebied van octrooibescherming, echtscheidingswetgeving en belasting op financiële transacties. Gedifferentieerde integratie wordt op dit moment vooral ingezet als een pragmatische tussenoplossing voor situaties waarin bepaalde staten nog niet mee willen, of kunnen doen. Een dergelijk functioneel gebruik van dit instrument laat veel van haar legitimerende potentieel echter onbenut.
Doordat gedifferentieerde integratie de Europese diversiteit en het behoud van (nationale) eigenheid centraal zet, kan politieke en publieke inzet van dit instrument de EU niet alleen effectiever maar ook legitiemer maken. In plaats van een tijdelijke, pragmatische tussenoplossing, geeft een Europa van verschillende snelheden lidstaten en burgers de kans om op een positieve en vrijwillige manier te kiezen voor een Europese Unie die het beste bij hen past: een beetje meer samenwerking op defensie en ruimhartig meedraaien in de migratieclub, bijvoorbeeld, maar volle autonomie met betrekking tot gezondheidszorg en belastingen. Of andersom, als dat beter bij je past. Cruciaal is hierbij dat niemand verplicht wordt om uiteindelijk toch lid te worden van alle clubs (zoals nu bij de euro), of weggezet wordt als achterhoede als men nu eenmaal wel wil schaken maar niet van voetbal houdt. Je wordt lid van een club omdat zij reflecteert waar je voor staat, wie je bent, of lidmaatschap je belangen dient.
Voor diegenen die bang zijn dat clubvorming de EU verzwakt, een geruststellende les uit de politieke wetenschappen: politieke systemen die opgebouwd zijn uit veel verschillende clubs waarbij het lidmaatschap elkaar deels overlapt zijn doorgaans een langer leven beschoren dan structuren waar een of twee scheidslijnen domineren. Daarnaast kan clubvorming en behoud van eigenheid de interne cohesie binnen en herkenbaarheid van de EU juist versterken. Maar daarvoor moet lidmaatschap wel berusten op een vrije en positieve keuze in plaats van op negatief wij-zijdenken. En varen de leden wel bij het lidmaatschap, dan krijgt een club vanzelf meer supporters.
*Deze column verscheen oorspronkelijk in Publiek Denken 23: Dienstverlening in tijden van crisis. Meer artikelen lezen? Neem dan nu een abonnement op Publiek Denken!